Z. T. Karabayeva

8.4-rasm.  DNK  ning  guanin  asosi  turli  endogen  va  ekzogen  genotoksikantlari 
orqali biriktirilgan nukleofil maydonini o‘z  ichiga  oladi. (HKAlar = IQ, PhIP kabi 
oziq-ovqat sifatida olingan geterosiklik aminlar; 4-ABP = 4-aminibifenil) 
 
Proteinlarga  beixtiyor  shikast  yetishining  oldini  olishga  qo‘shimcha  tarzda 
bunday  reagentlarni  bemalol  o‘rganish  imkoniyati  kimyoviy  mutagenezni 
o‘rganishning  an’anaviy  yondashuvlaridagi  avvalgi  cheklovlarni  olib  tashladi: 
barcha    elektrofil  kimyoviy  moddalar  (masalan,  reaktiv  metabolitlar)  ko‘plab  
DNK  adduktlarini  hosil  qiladi  va  bu  individual  xarakterdagi  adduktlarning 
mutagen  xususiyatlarini  to‘g‘ri  tushuntirib  berishni    yana  qiyinlashtiradi. 
Birinchidan,  genetik  zanjirning  ma’lum  qismlarida  adduktlari  mavjud  bo‘lgan 
sintetik    DNK    ning    bo‘lak  qismchalarini  bemalol  o‘rganish  imkoniyati,  qo‘sh 
spiral  o‘zgarishlarga  moslashishi  kerak  bo‘lgan  vaqtda  namoyon  bo‘ladigan 

---

 
 
196 
 
struktura  buzilishlarini  diqqat  bilan  o‘rganishga  imkon  berdi.  DNK  ning  shikast-
lanishini  kimyoviy  o‘rganish  ustidagi  bu  kabi  ishlar  odatda  murakkab  analitik 
yondashuvlarni,  misol  uchun,  ikki  o‘lchamli  atom  magnit  rezonans  spektro-
skopiyasini (2D-NMR) o‘z  ichiga  qamrab oladi.
 
 
3)    DNK    adduktlar    va    mutatsiyalar.    Aksariyat  DNK  adduktlari  DNK 
polimerazalari  ta’sir  qilmasidan  oldin  biologik  jihatdan  inert  holatda  bo‘lib, 
genomda  qator  nosozliklarni  keltirib  chiqaradi.  Addukt  keltirib  chiqargan 
mutatsiyaning o‘sma  hosil bo‘lishidagi  roli  DNK  adduktlarining  darajalari hamda 
kanserogen  modda  bilan  zaharlangan  hayvonlardagi  nishon  to‘qimalarda 
mutatsiyalarning uchrashi o‘rtasidagi bog‘liqlikda  ko‘rinadi  (quyiga qarang).  
So‘nggi  bir-necha  o‘n  yillik  ichida  spetsifik  DNK  adduktlarining  mutagen 
xususiyatlariga oid bilimlar katta sur’atda kengaydi. Bunga asosan biologik ilmiy 
tajribalarda  spetsifik  DNK  adduktlardan  foydalanish  hisobiga  erishildi.  Yuqorida 
aytib  o‘tilgan  2D-NMR  dan  foydalanib  olib  boriladigan  fizik  izlanishlarga  qo‘-
shimcha tarzda, bu reagentlar, adduktlarning tozalangan DNK polimerazalari bilan, 
shuningdek, shikastlanmagan  hujayralar  bilan sodda, hujayradan  tashqari  eksperi-
mental  tizimdagi o‘zaro ta’sirlashuvini aniqlashga imkon yaratdi (8.7-rasm).  
 
Sutemizuvchilarning hujayralari o‘zida ko‘p sonli polimerazalar tutgani bois 
(masalan, α, β, κ, μ ), organizmdan tashqaridagi sun’iy  muhitda ilmiy izlanishlar  
ayni  DNK adduktini qaysi DNK proteinlari ta’sirlantirishini aniqlashga qaratilgan 
deyish  mumkin  (8.5-a  rasm).  Misol  uchun,  addukt  qism  qarshisiga  DNK  asosla-
ridan  har  birini  muayyan  polimeraza  qanday  tartibda  joylashtirishini  ko‘rish 
mumkin  –  buning  uchun  o‘rganilayotgan  adduktni  “mutatsiya  spektri”  ga  
to‘g‘rilash    zarur  (8.5-a  rasm).  Muqobil  ravishda,  asoslar  birikishi  buzilishi 
kinetikasi,  shunigdek,  addukt  yonidan  cho‘zilib    o‘tgan  DNK  praymerlari 
tayyorligi  turli polimerazalar yorda-mida tekshirib ko‘rilishi mumkin. Asoslarning  
noto‘g‘ri  birikishini  (misinsertion)  aniqlashga  qo‘shimcha  sifatida  bu  tajribalar 
adduktlar  DNK  matritsasida  polimerazalar  ta’siri  vaqtida  xatolikka  sabab 
bo‘ladimi,  asoslar  qatorida  xatoliklarni  (masalan,  hisoblash  ramkasi  siljishi 
mutatsiyasi) keltirib chiqaradimi, degan masalalarni ochib beradi. 

---

 
 
197