Z. T. Karabayeva

8.6-rasm.  Toksik  metabolitlarning  DNK  bilan  reaksiyasi  jarayonida  X  shaklli 
DNK  adduktlaridan  kutiladigan  uchta  asosiy  natija:  ta’mirlash,  o‘rnini  yo‘qotish  
va  apoptoz. 
 
Reparatsiyaning  birinchi  tipi  O
6
-metilguanin  DNK  metiltransferaza  (odam-
larda  MGMT  geni  bilan  kodlanadi)  O
6
-metilguaninni,  bu  addukt  sigaret  chekuv-
chilar  o‘pkasida  paydo  bo‘ladi  va  tamaki  tarkibida  metillovchi  reagentlar  borligi 
bilan  bog‘liq,  reparatsiya  qiladi.  O
6
-metilguanin  adduktlari  metiltransferazalar 
bilan  reparatsiya  qilinmasa,  nishon  genlarda  nomutanosib  mutatsiyalarni  keltirib 
chiqarishi mumkin. Bu “bir martalik” reparatsiyalovchi enzimlar effektiv ravishda 
O
6
  guanindagi  metil  guruhini  metiltransferaza  oqsilidagi  sisteinga  transfer  qiladi, 
shu  bilan  DNK  normal  strukturasi  tiklanadi  (8.6-rasm).  Bu  yo‘l  bilan  modifika-
tsiyalangan O
6
 –guanindan etil, propil va butil guruhlarini olib tashlash mumkin. 
Ikkinchi  misolda,  asos  kesib  olib  tashlanuvchi  reparatsiya  (BER)  enzimlari, 

---

 
 
201 
 
masalan  DNK  glikozilazalari    DNK  strukturasidagi  zararlangan  qismlarni  kesib 
olib  tashlaydi  (8.6-rasm).  Bu  yo‘l,  ayniqsa  kichkina,  strukturasini  ozgartirmagan 
DNK  adduktlarini  reparatsiya  qilishga  moslashgan.  Bu  guruhga  kiruvchi  klassik 
enzimlarga  uratsil  DNK  glikozilaza,  formamidopirimidin  DNK  glikozilaza  va  N-
metilpurin glikozilaza kiradi. N – glikozil bog‘ini parchalash yo‘li bilan adduktlan-
gan  asos  glukofosfat  asosga  bog‘lanadi,  asoslarni  kesib  olib  tashlovchi  oqsillar 
DNK da asossiz qism (sayt) hosil qiladi (qaysi  asosning  yo‘qligiga  qarab  apurin 
va  apirimidin  qism  (sayt)  ham  deyiladi).  Bu  instruksiyaga  xos  bo‘lmagan  buzi-
lishlar  apurin/apirimidin  endonukleazalar  tomonidan  parchalanadi.  To‘g‘ri  DNK 
zanjiri keyin DNK polimeraza va DNK ligaza fermentlari zanjirli faoliyati tufayli  
tiklanadi.  BER  enzimlari  ichidan  kimyoviy  kanserogenezga  kuchli  aloqador 
bo‘lgani  N-metilpurin  DNK  glikozilaza  bo‘lib,  turli  alkillangan  DNK  asoslarni 
hamda mutagen “eteno” adduktlarni kesib olib tashlaydi (quyida ko‘ring).  
Uchinchidan,  kam  samarali  lekin  kop  funksiyali  nukleotid  kesib  olib 
tashlovchi  reparatsiya  (NER)  yoli  zararlangan  DNK  qism  (sayt)  laridan  butun 
nukleotidlar  qatorini  kesib  olib  tashlaydi  (rasm  8.6.).  Eukariotlarda  NER  o‘z  
ichiga  30  dan  oshiq  proteinlarni  oladi  va  hujayralarga  bir  qator  stresslarga, 
jumladan, UB-nurlanish,  polisiklik  aromatik  karbonsuvlar va  oksidativ stresslar 
ta’siriga qarshi turishida yordam beradi.  
Spetsifik    DNK    adduktlarini    aniqlashdan   ko‘ra    NER  addukt    shakllanishi 
bilan  bog‘langan  qo‘sh    spiraldagi    buzilishlar  va  xatoliklarga  (bulges)  javob 
beradi,  shunday  qilib  turli  genotoksik  agentlar  sababli  kelib  chiqqan  buzilishlarni 
reparatsiya  qilishga  imkon  beradi.  Alohida  endonukleazalar  DNK  asosining 
zararlangan qismi (sayt) ikki tomonidan ham kesish uchun paydo bo‘ladi, masalan, 
ERKK1/XPF  protein  adduktning  3’  tomonidan  parchalasa,  XPG  5’  tomonidan 
parchalaydi.  Ozod  addukt  saqlovchi  oligodeoksinukleotid  odatda  24-32  ta  asos 
tutadi.  Hosil  bo‘lgan  tirqish  DNK  polimeraza  tomonidan  toldiriladi,  keyin  DNK 
ligaza tomonidan DNK reparatsiya qilinadi.  
Qayd  qilish  kerakki,  turli  NER  proteinlari  genomdagi  (umumiy  genom 
reparatsiyasi [GGR]) boshqa zararlangan joylariga nisbatan faol ekspressiv genlar-

---

 
 
202 
 
ning transkripsiyalangan zanjir  (ya’ni transkripsiya- ikkilangan reparatsiya) qismi 
ichidagi  DNK  adduktlarini  reparatsiya  qiladi.  NER  tizimining  funksional 
yetishmovchiligidan  aziyat  chekuvchi  bemorlar  salomatligida  sezilarli  asoratlar 
kelib chiqadi (pigmentli kseroderma, Kokkeyn sindromi).