Z. T. Karabayeva

 
7.7.  Asosiy  inson  teratogenlari 
 
Asosiy  yaxshi  tanilgan  inson  teratogenlari  o‘z    ichiga  tabiiy  toksinlarni, 
sintetik  atrof-muhitni  ifloslantiruvchilar,  ish  muhiti  bilan  bog‘liq  toksikantlar  va 
ko‘p  uchraydigan  inson  faoliyati  bilan  bog‘liq  dori-darmonlar.  Afsuski,  bu 
ro‘yxatga    saraton  yoki  epilepsiya  kabi  homiladorlik  davrida  klinik  davolashni 
talab  qiladigan  surunkali  kasalliklarni  davolashda  qo‘llaniladigan  dorilar  ham 
kiradi.  
1.Dorilar:  a) Valproat  - akashak (tomir tortishishi) kasaliga qarshi smaralai 
dori bo‘lib, boshqa dori-darmonlardan davo  topa olmaydigan bemorlar uchun juda 
qo‘l  keladi.    Bu  dori  yana  bipolyar  manyaklik-tushkunlik  holatiga  tushgan 
bemorlarni va migrenni davolashda ham keng qo‘llaniladi. Odatda, dorining kunlik 
dozasi yuqori bo‘lib, u 1-3 grammni tashkil etadi. Foydali sifatlariga qaramasdan, 
valproat  ayrim  bemorlarning  jigarida  salbiy  o‘zgarishlar  (gipototoksiklik)  ni 
keltirib  chiqaradi.  Bundan  tashqari  u  homilaga  ham  zaharli  ta’sir  o‘tkazmay 
qolmaydi,  shu  sababli  homiladorlik  davrida  bu  dorining  qo‘llanilishi  alohida 
nazorat  ostiga  olinadi.  Masalan,  homiladorlikning  birinchi  uch  oyi  davomida 
valproat  ichgan  onadan  asab naychasi nuqsoni  bilan  tug‘iladigan  nasllar  soni 1 
dan  20  gacha  oshadi.    Prenatal  rivojlanish  davrida  asab  naychasi  shakllanish, 
yig‘ilish  va  asab  plastinkasining  o‘rtaga  to‘planishi  jarayonlari  orqali  o‘rqa  miya 
va  bosh  miyaga  aylanadi.  Bu  murakkab  jarayon  boshlang‘ich  neyrulyatsiya  deb 
ataladi.  Bu  jarayonda  beixtiyor  nuqsonlar  kuzatilishi  odatiy  holat,  asab 
naychasidagi buzulishlar sohada spina bifida termini bilan yuritiladi. 
b)  Talidomid  -  so‘nggi  yillarning  muvaffaqiyatli  tajribalari  20  asr  tibbiyot 
texnologiyasining  eng  katta  kulfati  bo‘lgan  talidomid  teratogenligining  asosi 

---

 
 
172 
 
hisoblangan  mexanizmlarni  yuzaga  chiqardi  (1-bob).  Teratogenlar  aniqlanishi 
bilan ularni o‘rganish  uchun jadal harakatlar ham boshlab yuborildi va keyingi 30-
40  yil  ichida  30  dan  ortiq  nazariya  paydo  bo‘ldi.  Ularning  ayrimlari  boshi  berk 
ko‘chaga olib kirdi. Masalan, talidomid teratogenligi S-izomer shaklida (talidomid 
2 xil isomer shaklida, ya’ni S (-) va R (+)) kabi nazariyasi.  
Keyingi  izlanishlar  bu  izomerlarning  tez-tez  o‘zaro  almashib  turishi  va  har 
ikkalasi ham teratogen ekanligini isbotlab, yuqoridagi nazariyani yo‘qqa chiqardi. 
Ko‘plab   ilk  mexanizmlar  talidomid   zaharlanishning umumiy foydali tomonlari 
(masalan,  foliy  kislotasi  va  glyutomat  metabolizmini  buza  olishi)  ni    ko‘rsatib 
bergan bo‘lsa, hech qaysi biri  qoniqarli  tarzda  dorining teratogen xususiyatlarini 
tushuntirib  bera  olmadi:  nima  uchun  o‘sayotgan  qo‘l-oyoqlar  har  doim  sezgir  va 
nega teratogenlikka “ta’sirchanlik ko‘zgusi”  shu  darajada keskin?  (7.3-rasm).