|
Tayanch iboralar:
M enejment funksiyalari. Rejalashtirish, Tashkillash. Nazorat.
Motivatsiya. Boshqamvni markazlashtirish. Rahbarlik. Funksional
vazifalar. Universallik. Boshqaruvchanlik. Fors-major.
Boshqarish nazariyasining dastlabki kurtaklari qadim zamon-
larga borib taqalib, Yu.Sezar, A.Makedonskiy, Turkistonda esa o ‘rta
asr davrida Amir Temur hukmronligi vaqtidan boshlab shakllana
boshlagan. Dastlabki paytlarda u oddiy b o iib , asosan harbiy
tavsifga ega edi.
1.
Eramizdan
oldingi
4000-yilda misrliklar menejment
boshqaruvining uchta funksiyasini tan olishgan:
36
- menejmentda personal faoliyatini rejalashtirish;
- menejmentda personal faoliyatini tashkillash;
- menejmentda personal ish natijasini nazorat qilish.
R e ja ia s h -
T a sh k illa sh
N a z o ra t
tirish
- 4
- i
3-rasm. Menejmentning qadim zamondagi funksiyalari
(eramizdan aw algi 4000-yiIdan 1927-yilgacha)
K o‘rinib turibdiki, menejment haqiqatdan ham qadimiy fan
hisoblanadi, birgina uning qadim zamonlardagi va hozirgi zamon
funksiyalariga nazar tashlaydigan bo‘lsak, olti ming yilga yaqin
davr ichida menejment funksiyalariga birorta o ‘zgarish kiritilmagan.
Faqatgina yigirmanchi asrga kelib ular qatoriga mehnatni «motivat
siyalash» va ish rejasini «tartibga solish» funksiyalari kiritildi.
R e ja la s h
Tashkillash
-
M otivatsiya
-1
N a z o ra t
T a rtib g a
tirish
so lish
4-rasm. Menejmentning hozirgi zamon funksiyalari
(1927-yiIdan hozirgi kungacha)
Ushbu holat hozirgi kunda jadal sur’atlar bilan rivojlanib kela-
yotgan jism oniy tarbiya va sport menejmentiga ham bevosita taal-
luqlidir, chunki har qanday jism oniy tarbiya va sport tashkilotini
oladigan bo‘lsak, uning ishini rejalashtirish, tashkillash, motivat
siyalash, nazorat qilish va uchrab turadigan o ‘zgarish (kamchi-
lik)lami tartibga solish orqali o ‘ylagan natijalarga erishish mumkin.
2.
Eramizdan oldingi 1660-yilda misrliklar menejment sohasida
yana quyidagi yangi o ‘zgarishlami tan olishgan:
-menejment faoliyatida boshqaruvini markazlashtirish;
-menejment faoliyatida boshqaruvini tashkillash.
Ushbu tushunchalardan shuni ko‘rish mumkinki, birinchidan,
menejment masalalari bevosita boshqaruv orqali amalga oshi-
rilyapti,
ikkinchidan,
boshqaruvda
«markazlashtirish»
va
37
«tashkillash» masalalari k o ‘ndalang qilib qo‘yilyapti. Hozirgi za-
mon jism oniy tarbiya va sport menejmentida ham ushbu masalalarni
hal etib borish dolzarb vazifalardan hisoblanadi. Hayot tajribasi
shuni ko‘rsatadiki, boshqaruvda haddan tashqari markazlashtirishga
intilish m a iu m yutuqlarni ta ’minlaydi. Masalan, topshiriqlar tez va
aniq bajariladi. Lekin, markazlashtirilgan boshqaruvda tashabbus,
ijodiy faoliyat, mahalliy sharoitga qarab ish yuritish masalalarida
yutqaziladi.
Hozirgi zamon jism oniy tarbiya va sport menejmentida markaz
lashtirilgan boshqaruv bilan demokratlashtirilgan boshqaruvni
birligini ta ’minlagan holda ish yuritish maqsadga muvofiq hisob
lanadi. Ushbu masala umuman menejmentda, xususan jism oniy
tarbiya va sport menejmentida ham o ‘ta dolzarb muam-molardan
hisoblanadi, shuning uchun ular haqida quyida batafsil to'xtalam iz.
3.
Eramizdan oldingi 1100-yilga kelib, xitoyliklar ham menej
ment sohasida quyidagilami tan olishgan:
-m enejm ent faoliyatini rejalashtirish;
-m enejm ent faoliyatini tashkillash;
-m enejm entda jam oa faoliyatiga rahbarlik;
-m enejm entda ish natijasini nazorat qilish.
Ushbu holat shuni k o ‘rsatadiki, birinchidan, menejment
sohasidagi shakllanib kelayotgan tushunchalami boshqa davlat
(Xitoy) vakiilari ham tan ola boshladilar, ikkinchidan, menejment
funksiyalari tarkibiga «rahbarlik» va «nazorat» tushunchalarini
kiritishga harakat qilindi. Lekin «rahbarlik» tushunchasi menejment
funksiyalari qatoridan o ‘rin olmagan bo'lsa ham, alohida menejment
kategoriyasi sifatida mustahkam o ‘rin egallab, rivojlana boshladi,
«Nazorat» tushunchasi esa menejment funksiyalari qatoridan
yuqorida aytganimizdek, hozirgi zamonga kelib o ‘z o ‘m ini egalladi.
Hozirgi zamon jism oniy tarbiya va sport menejmentini
«rahbarlik» tushunchasi «nazorat» funksiyasisiz tasavvur qilib
bo‘lmaydi, chunki har qanday faoliyatda rahbariyat tomonidan
yuqoridan pastga tushirilgan vazifalami bajara oilish natijaiari qayta
aloqa vositalari orqali pastdan yuqoriga hisobot k o ‘rinishida uzatilib
turilishi shart.
38
4.
Eramizdan oldingi 400-yilda Gretsiyada Sokrat boshqaruvida
unversallikni, y a’ni rahbar bir necha xil funksional vazifa (ish)lami
bajara olishi lozimligini taklif qilgan.
Ushbu takliflar ishlab chiqarish munosabatlarining o ‘sha
davrdagi rivojidan kelib chiqqan bo‘lib, korxonalami boshqarishda
undagi mavjud funksional vazifalar to ‘liq ta’minlanishini taqozo
etardi. Hali boshqaruv tizimlari yetarli darajada shakllangan va
rivojlanmagan holatda har bir funksional vazifani amalga oshirish
rahbardan katta mahorat talab qilardi, bu esa unga albatta yangi
katta m as’ulyatlarini yuklay boshladi. Menejmentdagi universallik
bir tomondan, funksional vazifalami to iiq ta ’minlashga imkon
yaratgan bo‘Isa, ikkinchi tomondan, boshqaruv tizimlarida ham
umumiylikni targ‘ib qila boshladi. Ushbu nazariya asosida
mutaxassislar tomonidan korxonalarning tarmoqlarga mansubligini
hisobga olgan holda universal tizimlar taklif qilina boshlandi va ular
menejmentda samarali ish yuritish imkonini yaratdi.
Universal boshqaruv tizimlari ayniqsa, sobiq ittifoq davrida
m a’muriy-buyruqbozchilik usullaridan keng foydalanishda juda
ham qo‘l kelgan.
Hozirgi zamon bozor iqtisodiyoti borgan sari m a’muriy-
buyruqbozchilik usullaridan uzoqlashib boryapmiz, mulkchilikning
barcha turlarini joriy qilgan holda korxonalarning turlari ko‘payib
boryapti va demokratik prinsiplarga asoslangan yangidan-yangi
zamonaviy boshqaruv tizimlaridan foydalanish q o i kelyapti. Shu
ning uchun, hozirgi zamon menejmentida Sokratning boshqaruvdagi
«universallik» usullari ma’lum darajada o ‘z dolzarbligini yo‘qotib
boryapti deyish ham mumkin, lekin hayotimiz uchun juda zarur
bo igan harbiy, tashqi-ichki mudofaa, fors-major holatlari kabi
sharoitlarda qo ilan ib kelinayotgan m a’muriy buyruqbozchilik
usullari so‘zsiz q o i kelayotganini tan olishimiz lozim.
Bugungi kunda jismoniy tarbiya va sport menejmentida Sokrat
ning boshqaruvdagi «universallik» usullari ikki xil yo‘nalishda
q o ilan ib kelinayotganini qayd etish mumkin:
-jismoniy tarbiya va sport menejmentida funksional vazifalar
deganda m a’lum darajada m ashg‘ulot va musobaqalami sport
inventarlari, sport anjomlari, shart-sharoitlar kabi barcha imko-
niyatlami yaratib berish tushuniladi. Rahbarning ushbu funksional
39
vazifalaming barchasini idrok qila olishi va ulami tegishli darajada
hal eta olishini «universallik» desa bo‘ladi.
-jism oniy tarbiya va sport menejmentida boshqaruvning
m a’muriy- byruqbozlik usuli bilan demokratik usullarini bir
vaqtning o ‘zida joriy etilgani «universallik»dan foydalangan holda
zamonaviy tizim lar ham shakllanib borayotganini ko'rsatadi.
5.
Eramizdan oldingi 20 yilga kelib, Gretsiyada I.Xristos
boshqaruvda menejment prinsiplaridan foydalanish lozimligini
taklif qilgan. Jumladan, «yakkahokimlik» prinsipi menejment naza
riyasi va am aliyotida ju d a katta o ‘rin egallaydi, chunki har qanday
jam oa samarali mehnat qila olishi uchun u yagona bir rahbar
tomonidan boshqarilishi zarur. Tarixdan bunday boshqaruv « 0 ‘n-
boshi», «Yuzboshi», «Mingboshi» va boshqa ko‘rinishlarda mavjud
b oiganligi barchamizga m a’lum. Jamoalar faoliyat ko'rsatadigan
har qanday boshqaruv tizimiga nazar tashlasak, katta-kichikligiga
qaramasdan, bitta jam oaga bitti boshliq rahbarlik qilayotganini
k o ‘ramiz. Amaliyotdan m a’lumki, agarda bitta jam oaga bir vaqtning
o ‘zida ikkita boshliq rahbarlik qiladigan b o is a , ish tartibining
buzilishi aniq.
Jismoniy tarbiya va sport menejmentida ham ushbu qoida
istisno emas, har qanday sport jamoasini olaylik, uning bitta
kapitani, bitta treneri yoki bitta jam oa boshlig‘i borlidini ko‘ramiz.
Biron-bir jam oada ikkitadan kapitan, ikkitadan trener yoki
ikkitadan jam oa boshlig‘i yuritayotganini hech kim tasdiqlay olmasa
kerak.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
