Z sh. Shovqiyev, F. N. Oqbo‘tayiev

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

I-BO‟LIM. AERODROMLAR ERUSTI VOSITALARI 
 
1-BOB. AERODROMLARNI EKSPLUATATSIYA QILISH 
 
§ 1.1 Aerodrom yerusti qoplamalarini tashxislash usullari va 
vositalari 
Hozirgi davrda aerodrom qoplamalarining yuk ko'tarish qobiliyati 
to'rsatkichlarini aniqlash uchun qator usullar va vositalar bor. Ular bir-biridan 
vazifasi, ishlash tamoyili va konstruksiyasi bilan farq qiladi. guzadigan, buz-
maydigan usullar bor. Buzmaydiganlari ham ko'p: mexanik, akustik (ultra-
tovush, akustik emissiya), titratma (rezonansli va erkin tebranishli), radi-
ometrik (gamma-radioizotopli, rentgen nurlanishli, neytronli), radiotexnik 
(o'tuvchi yoki aks etuvchi radioto'lqinli), elektro
(magnitli, hajmiy, elektroinduksiyali) va boshqa (issiqlik yordamida, lyu-
minissentli, sinuvchi muhit). Tashxisning buzilmaydigan usullari ancha sama-
rali, kam mehnat talab qiladi, namuna olish uchun harajat va maxsus uskuna 
kerak emas, tashxis tezkor va to'liq bo'ladi, biroq aniqlik darajasi namunalarga 
qarab tashxis qo'yishga qaraganda, kamroq (10-15%). Keyingi yillarda 
ko'chma tashxis stansiyalari qo'llanadigan bo'ldi. Masalan, Zil-157 avtomobili-
ga yoM elektrokaraga o'matilgan elektron-akustik va radiometrik laboratoriya-
Ft-68, kommunal xo'jalik Akademiyasining ko'chma labora-toriyasi. 
Kapital ta'mirdan keyin qabul sinovi va aerodrom qoplamalarining ek-
spluatatsiyasiga texnik tayyoigarligini aniqlash uchun GPINIIGA «Aero-
proyekt» ning loyihasi bo'yicha ko'chma aerodrom-sinov stansiyasi (KASS) 
ishlab chiqilgan. 
KASS-o'lchov asboblari majmuasidan iborat. Unga, jumladan, ulqtra-
tovush va radiometrik asboblar va Zil-131 avtomobilining isitiladigan fuigo-
nida joylashgan maxsus uskunalar kiradi. Asbob-uskunalar 5 KN-80 K akku-
mulyator batareyasidan tok oladi. Ba'zi asboblarni kabellar yordamida 25 m ra-
diusli maydonga olib chiqish mumkin, tunda ishlash uchun qizil fonarlari bor, 
30 m radiusni yoritib turadi. 
KASS aerodrom qoplamalari va asoslarining quyidagi tavsiflarini 
baholaydi: tabiiy va sun'iy asoslarning zichlanish darajasi; grunt asoslaming 
namligi va zichligi; qoplamadagi sementbetonning mustahkamligi va bir jinsli-
ligi; himoya qatlam qalinligi, qoplamadagi armatura diametri va uning zo'riqi-
shi; asoslarning nuqsonlari (qoplama ostidagi bo'shliqlar, bo'sh zichlangan joy-
lar va b.); qoplamaning yuk ko'tarish qobiliyati va yeyilganlik darajasi. KASS 
ning maromida ishlashi uchun atrof-muhit harorati -5°C dan plyus +40°C ga-
cha bo'lishi kerak. 
Tashxis qo'yishda aerodrom inshootlari ko'rsatkichlari ikkita belgi asosida 
belgilanadi: tashqi ko'zga ko'rinishi bilan; inshoot materiali va konstruksiyasi 
siaterialining sifati bilan. Birinchi holda ko'zga ko'ringan belgilar (darz, 
cho'kish, to'lqin, o'yiq, plita raxlarining uchishi) ning o'lchamlari asboblar bilan 

---

o'lchanib, butun yuzadagi soni sanaladi, yuza birligiga to'g'ri kelishi hisobla-
nadi. Ikkinchi holda buzib yoki buzmasdan inshoot 
materialining 
mus-
tahkamlik va deformatsiyalanish xususiyatlari tashxis
qilinadi. 
Tashxis qo'yishda qoplamaning yuk ko'tarish qobiliyatini aniqlaydigan 
muhim ko'rsatkich sementbetonning egilishdagi cho'zihsh mustahkamligi R
ri
 
va 
qoplama qalinligi h hisoblanadi. Bu ko'rsatkichlar qoplamaning ekspluatatsiya 
holatiga sistemali baho bcrish uchun mustahkamlik koeffiu siyenli K
P
ni bel-
gilash imkonini beradi. 
Qoplamaning yuk ko'tarish qobiliyatini baholashda eng yaxshi usul -uni 
statik va ko‘p marta takrorlanadigan ko'chma yuklamalar bilan sinash hisobla-
nadi. Buning uchun NIAI