14-MAVZU: KUKUN MATERIALLARDAN BUYUMLAR TAYYORLASH.
REJA:
1
. Metall kukunlarni olish. Aralashmani tayyorlash.
2
. Sovuq va issiq holda presslash. Gidrostatik presslash
3.
. Prokatlash. Zagotovkalarni termik ishlash va yakunlovchi ishlov berish.
4
. Kukun materiallardan yasalgan detallarga qo‘yiladigan
asosiy texnologik
talablar.
Metall kukunlarining xossalari.
O‘lchamlarga karab metall kukinlari:
1.
juda ham mayda - 0,5mk. gacha;
2.
juda mayda -0,5-Yumk;
3.
mayda - 10-40mk;
4.
urta -40-150mk;va
5.
yirik - 150-500mk bo‘ladi.
Zarrachalarining shakliga karab:
1.
tolali;
2.
yassi;
3.
teng o‘qli bo‘ladi.
Kukunning asosiy texnologiyu xossalari:
1.
oquvchanlik;
2.
presslanuvchanlik;
3.
qiziganda birikishlik.
Okuchanlik - kukunning formani tulgazish kobiliyati. Zarracha o‘lchamlarining
kichiklashishi va namligini ortishi okuvchanlikni yomonlashtiradi. Okuvchanlik
diametri 1,5-4mm bo‘lgan teshikdan bir sekundda okib tushgan kukun miqdori
bilan o‘lchanadi.
Presslanuvchanlik - kukunning tashki kuch ta’sirida zichlanish va presslangandan
keyin zarrachalarning bir-biriga bogliklik puxtaligi bilan ta’riflanadi.
Qiziganda birikishlik presslangan zagatovka zarrachalarining termik ishlash
natijasida bir-biriga yepishish puxtaligi bilan ifodalanadi.
Kompozitsion kukun metariallarining qisqacha harakteristikasi.
Kukunli metallarugiya bilan detal va zagatovkalar
uchun har-xil
kompozitsion materiallar olinadi. Maxsus fiziko-mexanikaviy va ekspluatatsion
xossali kompozitsion materiallar ko‘p kullanilmokda.
A. Ishqalanishga karshi (antifriktsion) metallokeramik ymateriallardan har-xil
sirpanish (skolьjenie) podshipniklar yasaladi. Bularda 10-35% govak bo‘ladi.
Metall bu yerda qattiq tashkil etuvchi. Govak yeg, grafit
yeki plastmassa bilan
tuldirilib, bular yumshoq tashkil etuvchilar hisoblanadi. Yeg bilan tuyindirilgan-
shimdirilgan bunday podshipniklar moysiz birnecha oy ishlashi mumkin. Agar
maxsus moy "chuntaklar" koldirilsa yeg zaxirasi uchun, 2-3 yil ishlaydi.
Govak ishqalanishiga karshi
materiallar uchun temir-grafit, temir-mis-grafit,
bronza-grafit, alyumin-mis-grafit kompozitsiyalari ishlatiladi. Bularning protsent
miqdori kuyilgan ekspluatatsion talablarga boglik.
B. Ishqalanuvchi kompozitsion materiallar mis
yeki temir asosida murakkab
kompozitsiyalardir. Ishqalanish koeffitsientini asbest, kiyin Ьriydigan metallarning
karbidlarini va harxil oksidlarni kushish bilan rshirish mumkin. Sanoatda
ishqalanuvchi material asos materialga bosim |ostida yepishtirib, bimetall elementi
sifatida ishlatiladi. Temir asosidagi ishqalanish materialining cho‘yanbilan
ishqalanish koeffitsienti 0,4-0,6. Ular 500-600°S-ni ushlab tura oladi .
Ular tormoz kismlarida ishqalanishi materiali sifatida ishlatiladi. Stsenlenie
qismlarida ham.
V. Yuqori govakli materiallardan filьtr va shunga uxshash detallar yasaladi.
Filьtrlarning ishlash shariotiga karab, ularni yemirilishga chidamli po‘lat, alyumin,
titan, bronza va x.k. metallar kukinidan yasaladi. Govakligi 50%gacha boradi.
Bular presslanmasdan qizdirib biriktiriladi (spekanie). Kukunlarni qizdirib
biriktirish davrida gaz chikaradagan moddalar kushiladi.
G. Metallokeramik qattiq qotishmalar uzlarining yuqori qattiqligi, uta chidamliligi
va ishqalanishga chidamliligi bilan harakterlanadi.
Shuning uchun bulardan
kirkuvchi asboblar, parmalovchi asboblar yasaladi. Tez yeyiladigan yuzalarga
surtiladi. Qattiq qotishmalar kiyin eriydigan ymetallar karbidlari asosida yasaladi:
WC, TiC, TaC. Bog‘lovchi bo‘lib kobalьt xizmat kiladi. Protsent miqdori kuyilgan
maksadga karab belgilanadi.
Kukinli metallurgiya usuli bilan almaz-metalli materiallar olinadi: yuqori kirkish
xossali. Bog‘lovchi sifatida metall poroshok lari mis, nikelь va x.k.) yeki ularning
qotishmalari xizmat kiladi.
D. Issiqbardosh va olovbardosh materiallardan yuqori
haroratda ishlaydigan
detallar yasaladi. Bu materiallar yuqori issiqbardosh va oksidlanishga karshi turgun
bo‘lishi kerak. Nikelь, titan, tantal, volfram va x.k. metallar asosida qotishmalar
bunga javob berib, 850-900°S-da ishlay beradi.
Kiyin eriydigan va qattiq
birikmalar (oksidlar, karbidlar, boridlar) 3000°S-gacha ishlaydi. '
E. Kukun metalugiyasidan maxsus elektromagnit xossali materiallarni (doimiy
magnit, magnitodielektrik, ferrit) olishda ham foydalaniladi.
J. Kompakt konstruktsion materiallarini olishda har-xil metall va qotishmalarning
kukinidan foydalaniladi. Zichligi yuqori bo‘lganidan metallarning mexanikaviy
xususiyyatlari o‘zgarmaydi. Lekin, bir-xil ekspluatatsiey
xossalari anchagina
ortadi. Masalan, alyuminiy (poroshogi) kukunini qizdirib, biriktirilsa,
u ancha
issiqka chidamli bo‘lib koladi:
600 °S da ham ishlayveradi. Chunki, tarkibida 15% gacha alyuminiy oksidi bo‘lib,
u aolyumin zarrachalarini yupka parda (plenka) sifatida urab, uzluksiz karkas hosil
kiladi.
3. Tolali kompozitsion materiallar xozirgi zamon sanoatida keng kullanilmokda.
Bu rivojlanaetgan va yesh soha. Bunda asos matritsa-yumshoq materiallar.
Armatura-yuqori puxtalikdagi tola: volfram, molibden simlari; alyumin; bor
oksidlari tolasi; kremniy karbidi, grafit simlari.
