Z. S. Ubaydullayeva, sh. R. Xalimova muhandislik geologiyasi va gruntlar

antiklinal
 buralma, botiq, ya’ni pastga qaragan joy 
sinklinal
 buralma deb ataladi. 
                                                             
17
G.F.BellEngineering Geology, 51-bet 

---

344 
 
 
 
143- rasm Buralma dislokatsiya turlari 
 
Antiklinal  va  sinklinallarning  qo’shilishidan  bir  butun  buralma  hosil 
bo’ladi.  Tog’  jinsi  qatlamlarining  ikki  bukilish  oralig’idagi  qismi 
burmaning 
qanotlari
, uning cho’zilib yotgan yo’nalishi 
burmaning o’qi
deb ataladi. 
 
Tabiatda  yaxshi  ifodalangan  yolg’iz  qanotlar  kamdan-kam  uchraydi, 
chunki  bir  burmadan  so’ng  ikkinchisi  davom  etadi.  Agar  burmaning  ikki  qanoti 
ham bir xil burchak ostida bo’lsa, u 
to’g’ri burma
 deyiladi. Agar bir tarafi tikroq, 
ikkinchi  qanoti  qiyaroq  bo’lsa,  u 
qing’ir  burma 
deyiladi.  Burmalanishning 
bunday  shakllari  hosil  bo’lishi  bosim  kuchiga  bog’liq  bo’lib,  bosim  kuchsiz 
bo’lganda  to’g’ri  burmalar,  kuchli  bosim  ostida  esa  tik  burmalar  hosil  bo’ladi. 
Burmalanish jarayonining qaytarilishi natijasida murakkab burmalar yuzaga keladi. 
Qurilish olib boriladigan joylarda buralma dislokatsiyalar mavjud bo’lgan taqdirda, 
ularning  cho’qqilari  darz  ketgan  yoki    maydalangan  holda  bo’lishini  yodda  tutish 
kerak, chunki qatlamlar egilganda ularda turli kuchlanishlar paydo bo’lib, natijada 
egilgan  joy  cho’ziladi,  bukilgan  joy  esa  siqiladi.  Yaxlit  tog’  jinslari  egilganda 
ularda  yoriqlar  paydo  bo’lib,  tog’  jinsining  mustahkamligi  yo’qoladi.  Sinklinal 
burmalanish  natijasida  tog  jinslari  siqiladi,  zichalanadi,  mustahmkamligi  ortadi. 
Ko’pincha,  burmalar  bir-  biri  bilan  qo’shilib  ketib  tog’  tizmalari  hosil  bo’ladi. 
Burmalarning  ko’tarilgan  qismlari  har  xil  jarayonlar  ta’sirida  yuviladi,  yemiriladi, 
natijada ustki qismlarida tekis  yuzalar hosil bo’ladi. Bunday  yuzalar hosil bo’lgan 
joylarda  inshootni  loyihalash  mobaynida  bir  yuza  bo’yicha  turli  xil  tog’ 
jinslarining  yotishini  kuzatish  mumkin.  Shu  sababli  tog’  jinslarining  yotish 

---

345 
 
 
shakllarini aniqlash qurilish amaliyotida muhandislik geologiyasi nuqtai nazaridan 
katta ahamiyatga egadir
18
.  
 
144-rasm. Tabiatda dislokatsiyaning tarqalishi 
 
 
Tog’  jinslarining  bukilish  qobiliyati  ma’lum  darajagacha  bo’lib,  bosim 
shu  chegaradan  yuqori  bo’lganda  burma  u  yoki  bu  joydan  uzilib,  tog’  jinsi 
qavatlarida  siljishlar  ro’y  beradi.  Bunda  tektonik  harakatlar  natijasida  Yer 
qobig’ining yaxlitligi buziladi, uzilishlar, siljishlar sodir bo’ladi. Qatlamlarning bir 
qismi ikkinchisiga nisbatan ko’tariladi yoki pastga tushib qoladi. 
 
Tog’  jinslarining  ochilib  yotgan  joylarida  siljituvchi  yuzaning  ikki 
tomonida  yotgan  qatlamning  qaysi  qismi  ko’tarilib,  qaysi  qismi  tushganligini 
aniqlab  olish  kerak.  Buni  quyidagicha  aniqlash  mumkin:  ko’tarilgan  qavatlar 
chetki  qismlarining  pastga  qarab  bukilganligi  bilan  farq  qilsa,  pastga  tushgan 
qavatlar  esa  chetlarining  yuqoriga  tomon    bukilganligi  bilan  farqlanadi. 
Qatlamlarning  uzilishi  natijasida  ular  orasida  yoriqlar  hosil  bo’lib,  qatlamlar 
yoriqlar  bo’ylab  bir  joydan  ikkinchi  joyga  siljishi  mumkin.  Qatlamlarni  uzib 
yuborgan yoriq 
tektonik yoriq
 deb ataladi. 
 
 
                                                             
18
G.F.Bell Engineering Geology, 56-bet
 

---

346 
 
 
     
 
145-rasm. Avtomobil yo’llarida tektonik yoriqlar 
 
 
Tektonik yoriqlarning kengligi bir necha sm dan bir necha metrga yetishi 
mumkin.  Bu  yoriqlar  tog’  jinsi  bo’laklari  bilan  to’lib  qolishi  natijasida  ularda 
donalardan  tashkil  topgan  yotqiziqlar  paydo  bo’ladi.  Bu  yotqiziqlarda  yer  osti 
suvlari paydo bo’lishi mumkin.  
 
Yer  qobig’ida  ba’zan  bir  necha  o’nlab  va  hatto  yuzlab  kilometrga 
cho’ziladigan  yoriqlar  paydo  bo’ladi  va  bu  yoriqlar  bo’ylab  tog’  jinslarining 
qatlarmlari yuqoriga yoki pastga siljiydi.  
 
Uzilma  dislokatsiyalarning  quyidagi  turlari  mavjud:  uzilma,  do’nglik, 
o’pirlima,  siljish  va  surilmalar.  Qatlamlarning  siljishi  pastdan  yuqori  tomonga 
bo’lsa