Z. S. Ubaydullayeva, sh. R. Xalimova muhandislik geologiyasi va gruntlar

 
1.
 
Tog’ jinslaridagi yoriq va darzliklar 
 
 
Agar  tog’  jinslarida  yoriqlar  bo’lsa,  ular  yer  ustki  va  ostki 
inshootlarini qurish jarayonida juda katta qiyinchiliklarni tug’diradi. Ayniqsa, yer 
qobig’ida  tektonik  harakatlarning  to’xtovsiz  davom  etishi  tufayli  tog’  jinsi 
qatlamlari  orasida  katta-katta  darzliklar  hosil  bo’ladi.  Bunday  yoriqlar 
tektonik 
yoriq
lar yoki razlomlar deb ataladi. 
 
Bu  yoriqlarning  kengligi  bir  necha  sm  dan  bir  necha m  ga,  uzunligi  ham 
bir  necha  metrdan  bir  necha  kilometrgacha  bo’lishi  mumkin.  Undan  tashqari  yer 
yuzasiga  yaqin  yotgan  juda  ko’p  qoya  tog’  jinslarida  magmatik,  metamorfik, 
ba’zan cho’kindi qattiq tog’ jinslarida (ohaktosh, dolomit, qattiq gill va boshqalar) 

---

348 
 
 
nurash jarayoni natijasida yoriqlar paydo bo’ladi. Yoriqlar hosil bo’lishi, uzunligi, 
kengligi,  chuqurligi  jihatidan  har  xil  bo’lishi  mumkin.  Ko’pgina  yoriqlar  tog’ 
jinslarida  katta  yoriqlar  sistemasini  hosil  qiladi.  Natijada  tog’  jinslari  qavatlari 
katta-katta  qismlarga  bo’linib,  o’tkir  qirralar  hosil  qiladi.  Ko’pincha,    yoriq 
yo’nalishlaridan  biri  qavatlar  yo’nalishi  bo’yicha  yo’nalgan  bo’ladi.  Ba’zida  bu 
yoriqlar turli tog’ jinslari qavati chegarasi bilan ustma-ust  tushib qolishi mumkin. 
Bunday yoriqlar qavat yoriqlari deb yuritiladi. Shunday qilib, tog’ jinslarida har xil 
sabablarga  ko’ra  paydo  bo’lgan  va  turli  kattalikdagi,  ko’pincha,  o’zaro  birlashib 
ketuvchi  yoriqlar  sistemasi  (darzlik)  paydo  bo’ladi.  Ular  tog’jinslari  yoriqligi  deb 
ataladi.  Tog’  jinslaridagi  yoriqlar  ochiq  yoki  yopiq  holda  bo’loshi,  ya’ni  yoriqlar 
tog’ jinsi bo’laklari  (donalari) bilan to’lib qolgan bo’lishi mumkin.  
 
 
147-rasm. Tog’ jinslaridagi yoriqlar 
 
 
Yoriqlarning  qoya  tog’  jinslarida  bo’lishi  ularning  suv  o’tkazuvchanlik 
qobiliyatini  oshiradi.  Muhandislik-geologik  nuqtai  nazardan  yoriqlarning  qanday 
tog’ jinslari bilan to’lib qolganligi, soni, yo’nalishi, kengligi, chuqurligini aniqlash 
muhim  ahamiyatga  ega.  Tog’  jinslarida  yoriqlarning  kam-  ko’pligini  aniqlash 
uchun  L.  N.  Neyshtadt  tog’  jinslari  yoriqligi  koeffitsiyentini  aniqlashni  tavsiya 
qiladi.  Yoriqlik  koeffitsiyenti  deb,  ma’lum  bir  yuzaga  tog’ri  kelgan  yoriqlar 
tarqalgan  maydonni,  ma’lum  yuzadagi  tog’  jinslari  maydoniga  nisbatiga  aytiladi. 
Bu  kattalik  k
yor
-orqali  ifodalanib,  tog’  jinslari  ushbu  kattalikning  miqdoriga  qarab 
quyidagi turlarga bo’linadi. 
 
Agar k
yor 
= 2-5% bo’lsa, yoriqligi kam tog’ jinslari; 

---

349 
 
 
 
 
k
yor 
= 5-10% bo’lsa, o’rta yoriqlikdagi tog’ jinslari; 
 
 
k
yor 
= 15-20% bo’lsa, yoriqligi juda ko’p bo’lgan tog’ jinslari. 
 
 
Inshootlarni  loyihalashda  yoriqlarning  kattaliklarini  aniqlashga  ahamiyat 
berilmasa,  bunday  joylarga  qurilgan  inshoot  deformatsiyaga  uchrab,  ishdan 
chiqishi mumkin.