Z. S. Ubaydullayeva, sh. R. Xalimova muhandislik geologiyasi va gruntlar

Barxanlar
  tog' jinslarining nurash natijasida hosil bo’lgan ko’chma qumlar 
to’plamidir. Barxanlar cho’llarda har doim shamol bir tamonga esadigan yerlardan 
hosil  bo’ladi.  Bular  ham  qum  tepaliklarining  tabiy  qiyalik  burchagi  12    dan 
oshmaydi,  shamol  uchraydigan  qismida  esa  bu  burchak  30-40  ni  tashkil  etadi. 
O’rta Osiyo cho’llarida barxonalarning balandligi 60-70 m, qanotlarining uzunligi 
esa  o’nlab-yuzlab metrni tashkil qiladi. Sahroda barxanalarning balandligi  200 m 
ga  yetadi.  Qizilqum  va  Qoraqum  sahrolarida  barxan  tizmalari  yuzlab-minglab 
kvadrat  kilometr  maydonni  ishg'ol  qiladi.  Barxanlarni  tashkil  etuvchi  qumlar 
ko’chish  xususiyatiga  ega.  Qumlarning  ko’chish  tezligi  shamolning  kuchiga, 
qancha  vaqt    esishiga  va  barxanlarning  kattaligiga  bog'liq.  Alohida  joylashgan 
barxanlar tez ko’chuvchan bo’ladi. Ularning ko’chish tezligi 1 yilda 5-6 m dan 50-
60  m  ga  yetadi.  Ko’chuvchan  qumlar  o’z  harakati  bilan  xavfli  hisoblanadi. 
Ko’chish  mobaynida  ular  kanallarni  yo’llar,  dalalar,  qishloqlarni,  gohida 
shaharlarni qumga to’ldiriladi. 
Turkmaniston,  O’zbekiston,  Qoraqalpog'iston,  Qozog’iston  yerlarining 
anchagina ekinzorlari, bog'lari  barxanlarning mana shunday siljishi natijasida qum 
ostida  ko’milib  qolgan.  Ko’pincha,  saksovullar,  o’tzorlar  yo’q  qilinganida 
qumlarning  uchishi  uchun  sharoit  yaratadi.  Bu  yerlarda  inshootlarni  qurish  uchun 
qumlarning  ko’chishga  qarshi  kurash  kerak  bo’ladi.  Buning  uchun  quyidagi 
usullardan foydalaniladi: 
1. Qumlarning harakati yo’liga to’siqlar qo’yish. Bu usulni shamol har doim 
bir tomonga esganda qo’llash mumkin; 

---

273 
 
 
2.  Daraxtlar  o’tkazish  yo’li  bilan  qumlarni  ushlab  qolish  mumkin,  ular 
ildizlari orqali qumning ustki qismini mahkam ushlab qoladi; 
3. Har xil eritmalar va  moddalar  orqali qumlarga ishlov  berish sementlash, 
suyuq  oyna,  gilli  loyqalar,  bitumlash  va  hokazo.  Bu  usullar  qimmat  bo’lishidan 
tashqari  ko’pga  chidamaydi,  chunki  shamolning  tezligi  20m/sek  dan  oshib  ketsa, 
ular buzilib ketadi; 
4.  Inshootlarning  shunday  shakli  loyihalashtiradiki,  bunda  qumlar 
inshootlarda ushlanib qolmay, erkin harakat qila oladi. 
Yuqorida aytib o’tilgan usullardan qumlarni mahkalash usuli xo’jalikda ko’p 
qo’llaniladi, ayniqsa yarim sahrolarda.