Z. S. Ubaydullayeva, sh. R. Xalimova muhandislik geologiyasi va gruntlar

Sho’rxok va sho’ratuproqlar.
 Bu tuproqlar, tarkibida suvda eruvchi tuzlar 
bo’lgan tog' jinslaridan hosil bo’ladi. Asosan, iliq yoki issiq iqlimli quruq joylarda 
namlik yetishmasligi, kuchli bug'lanish tufayli paydo bo’ladi. Tog' jinsida yoki yer 
osti  suvida  qanchalik  ko’p  bo’lsa,  sho’rxok  ham  shuncha  ko’p  hosil  bo’ladi.  Bu 
tuproqlarda  quruq  iqlim  sharoitida  ham  mashinalar  yura  olmaydi.  Sho’rxok 
yerlarning ustki qismida mashinalar harakatini sekinlashtiradi. 
 
33-§. Sel hodisasi 
Tog'li  o’lkalarda  ma'lum  sharoitda  sel  deb  ataluvchi  loyqa  oqim  hosil 
bo’ladi.  “Sel”    arabcha  so’z    bo’lib,    “tez  oquvchan  suv  oqimi”  degan  ma'noni 
anglatadi. 
 Sel
  -  vaqtinchalik  suv  oqimi  bo’lib,  jarliklar,  qiya  tog'  yonbag'irlarida  va 
daryo vodiylarida hosil bo’ladi. 
Sel
,  deb  qisqa  vaqt  ichida  atmosfera  yog'inlaridan  hosil  bo’lib,  tarkibining 
50-60%i  tog'  jinsi  parchalari  va  zarrachalaridan  iborat  bo’lgan  suv  oqimiga 

---

283 
 
 
aytiladi. Sel oqimi katta buzuvchi kuchga ega. Shu sababli u xalq xo’jaligiga katta 
zarar keltiradi. Sel oqimi ko’priklar, yo’llar, qishloq va shaharlar ekin maydonlari, 
daraxtlarni  qo’porib,  bog'larni  vayron  qiladi.  Sel  hodisasi,  ko’pincha,  tog'li 
hududlarda yuz beradi. 
Bu  hodisa  Karpat,  Qrim,  Shimoliy  Kavkaz,  O’rta  Osiyoning  hamda  uzoq 
Sharqning tog'li hududlarida ro’y beradi. 
Bu  hodisa  juda  katta  geologik  ish  bajaradi.  Bu  ishlarni  bajarish  mobaynida 
sel oqimi aholi yashaydigan joylarni, ekin maydonlarni, gohida shaharlarni ham sel 
qoldiqlari  bilan  to’ldiradi.  Masalan,  Amerika  Qo’shma  Shtatlaridagi  Los-Anjelis 
shahrida 1938-yilda sodir bo’lgan sel oqimi tog'dan 11 mln.m
3
 loyqa-tosh oqimini 
olib  kelgan.  Natijada  200  kishi  halok  bo’lgan  va  shahar  aholisi  katta  talofot 
ko’rgan. 
Peru shahrida 1970 yilda bo’lgan sel hodisasi oqibatida 50 ming kishi halok 
bo’lgan, 800 kishi boshpanasiz qolgan. 
    
 
103-rasm. Sel oqibatlari 
Bunday  hodisalarni  bizning  o’lkamizda  ham  uchratish  mumkin.  Har  yili 
tog'li  hududlarda  sel  hodisasi  bo’lib  turadi.  Qozog’iston  Respublikasining  kichik 
Olma-ota  daryosida  ro’y  bergan  1973-yildagi  sel  hodisasi  4  mln.m
3
  sel 
yotqiziqlarini olib kelgan.  Bu hududda har yili bir necha marta sel hodisasi bo’lib 
turadi. Shu sababli bu yerda sel hodisasiga qarshi balandligi 115 m bo’lgan to’g'on 
qurilgan. Bu qurilma Olma -ota shahrini sel ofatidan saqlaydi. 
Sel  hodisasi  o’lkamizning  tog'li  hududlarida,  jumladan,  Chotqol,  Hisor 
tog'larida  ham  tez-tez  uchrab  turadi.  Chirchiq  vodiysining  Oqtoshsoy, 

---

284 
 
 
Oqsoqotasoy,  Mozorsoy  soylarida  sel  hodisasi  tez-tez  sodir  bo’ladi.  Shuningdek, 
Farg'ona  va  Ohangaron  vodiylarida  ham  har  1-3  yilda,  albatta,  sel  hodisasi 
kuzatiladi.  Shu  sababli  inshootlarni  loyihalashda  va  qurishda  o’sha  yerda  sel 
hodisasi  bo’lishi  mumkinligini  bilish,  uning  oldini  olish  lozim.  Buning  uchun  esa 
sel  hodisasining  hosil  bo’lish  sabablarini  bilish  kerak.  Sel  oqimi  hosil  bo’lishi 
uchun quyidagi asosiy  sharoitlar bo’lishi kerak:  geologik, geomorfologik va iqlim 
sharoitlari.