Z. S. Ubaydullayeva, sh. R. Xalimova muhandislik geologiyasi va gruntlar

Qiyalikning mustahkamligini turg’unlik sharti usuli bilan aniqlash (F
p
 usuli). 
Bu  usul    N.N.Maslov  tomonidan  1943-yilda  ishlab  chiqilgan  bo’lib,  bunda 
qiyalikning  mustahkamlik  koeffitsienti  emas,  balki  mustahkam  deb  hisoblangan  
qiyalikning  shakli aniqlanadi. Bu usul, ko’pincha, qiyalik gorizontal holda yotgan 
turli  xildagi  gruntlardan  hamda  sun’iy  gruntlardan  tashkil  topgan    qiyalikning  
mustahkamligini  aniqlash  uchun  qo’llaniladi.  Bu  usul  asosida  shunday  g’oya 
qo’llanilganki,  qiyalikning  biror  chuqurligida  qiyalikning  gorizontal  chiziq  bilan 
hosil qilgan burchagi α, qiyalikni shu chuqurlikdagi tashkil etuvchi tog’ jinsining 
surilishga qarshilik burchagi ψ
rg’    
teng deb qaraladi, ya’ni: 
Bunga bog’liq holda quyidagicha yozish mumkin:  
 

---

257 
 
 
 
 
- siljituvchi kuchlar koeffitsienti, N.N.Maslov uni ---- bilan belgilaydi;  
τ- siljituvchi kuch; 
 - ichki ishqalanish burchagi;  
C - tutashuvchanlik kuchi;   
P
z
-zichlovchi    normal    kuchlanish  yoki  grunt  qavatlari  og’irligidan  hosil  bo’lgan 
kuchlanish.  
 
Biror  z
i
  chuqurligidagi  P
z 
ning  miqdori  uning    ustidagi  qavatlar  og’irligiga 
bog’liqdir, ya’ni:   
 
 
 
U holda yuqoridagi ifodani quyidagicha yozish mumkin:  
 
 
qiyalikni tashkil etuvchi tog’ jinsining o’rtacha hajmiy og’irligi;  
Agar tutashuvchanlik kuchi C=0 bo’lsa, u holda
.  
Bu  hol  siljuvchan  qumlarga  xos  bo’lib,  ularda  tutashuvchanlik  (bog’liqlik)  kuchi 
yo’q. Boshqa  turdagi  hamma  gruntlar  uchun  qiyalikning  turg’unlik holati egri 
chiziqdan  iborat  bo’lib,  qiyalikning  yuqori  qismida  tik,  quyi  qismida  esa  qiya 
bo’ladi[7].  
 
Qiyalikni tashkil etuvchi har bir Z
i
 chuqurlikdagi qavat uchun: 
 
 
Qiyalikning mustahkamlik darajasi, qiyalikning har qanday chuqurligidan 
 

---

258 
 
 
sharti bajarilganda aniqlangan bo’ladi.  
Mustahkam qiyalikning kesmasini chizish uchun:
hamda 
 
ifodalardan foydalanilgan holda analitik yoki chizma usulidan  
 
foydalanish mumkin. 
Chizma  usuli  eng  qulay  usul  bo’lib,  u  quyidagicha  tuziladi.  Buning  uchun 
qiyalik  chuqurligi  Z
1
,  Z
2
,…….  Z
n
  bo’lgan  bir  necha  qavatlarga  bo’linadi. 
Qavatchalarning  qalinligi  qancha  kichik  bo’lsa,  aniqlik  darajasi  shuncha  yuqori 
hisoblanadi.  Agar  qavat  turli  xil  tog’  jinslaridan  tashkil  topgan  bo’lsa, 
qavatchalarning  chegarasi  shu  tog’  jinsi  qavatlari  chegarasiga  mos  bo’lishi  kerak. 
Ajratilgan har bir chuqurlikdagi qavatcha uchun surilishga qarshilik koeffitsiyenti–
F
p
  orqali  aniqlanadi.  So’ngra  yuqoridagi  ifodalardan  foydalanib  mustahkamlik 
koeffisiyenti – 
K 
mus
ning biror qiymati uchun qiyalik burchagi topiladi. Qiyalikning 
kesmasi pastdan yuqoriga qarab tuzib boriladi  
 
 
94-rasm. Turg’unlik sharti usuli 
 
 
Qiyalikning  eng  pastki  qavati  asosidan  unga  tegishli  bo’lgan
  burchagi 
qiymati  qo’yiladi.  Bu  burchak  chizig’i  uning  ustidagi  qavat  chizig’i  bilan 
kesishguncha  davom  ettiriladi.  Kesishgan  nuqtadan  keyingi  qavatchaning  qiyalik 

---

259 
 
 
burchak  qiymati  qo’yiladi  va  h.k.  shu  jarayon  qiyalik  yer  yuzasiga  chiqquncha 
davom ettiriladi. Hosil bo’lgan kesma egri chiziq orqali tutashtiriladi.  
 
Qiyalikning  mustahkamlik darajasini aniqlashda, bu usuldan foydalanganda 
joyning  seysmik  sharoitini  ham  hisobga  olish  lozim.  Agar  qurilish  mo’ljallangan 
joy seysmik hududlarda joylashgan bo’lsa, seysmik kuchlarni  ham  hisobga  olish 
kerak, bunda gruntning ichki ishqalanish burchagi 
φ
0  
seysmik burchak qiymati 
ϴ
0 
ga kamaytiriladi.