Z. S. Ubaydullayeva, sh. R. Xalimova muhandislik geologiyasi va gruntlar

Aylanma  silindrik  yuza  bo’ylab  siljish  usuli: 
Bir  xil  gruntdan  tashkil 
topgan qiyaliklarni mustahkamligini baholashda bu uslub eng ko’p qo’llaniladigan 
uslub hisoblanadi.  
 
Kuzatishlar  va  tajriba  ishlari  shuni  ko’rsatdiki  gilli  gruntlarda  vujudga 
keladigan  siljish  yuzasi  hamma  vaqt  egri  chiziqli  bo’ladi.  Hozirgi  vaqtda  qurilish 
tajribasida  qiyalik  mustahkamligini  siljish  yuzasi  bo’ylab  hisoblashda  bir  necha 
olimlarning  turli  xildagi  hisoblash  usullari  ishlatilib  kelinmoqda.  Ana  shu 
usullardan eng oddiysi va keng tarqalgani momentlar usulidir.  
 
Eng  oddiy  xol  uchun  bu  yuzaning  siljish  shaklini  aylanma  yoyi  yuzasiga 
aniq deb olinadi va bu asosida hamma vaqt ma’lum radius R va aylanma markazi 0 
ni  topish  mumkin  bo’ladi.  Bunda  surilayotgan  massiv  ichki  moment  ta’sirida 
bo’ladi: massivni aylanishiga majbur etuvchi moment M va massivning harakatini 
to’xtatishga intiluvchi moment M
to’x. 
 
Bu  holda  qiyalikning  turg’unligini  ta’minlaydigan  mustahkamlik 
koeffisiyenti ikkala momentning nisbati bilan aniqlanadi: 
 
 
 

---

261 
 
 
Hisoblashda  surilish  yuzasi  bo’ylab  siljish  hosil  bo’ladigan  o’zgaruvchan 
ishqalanish kuchi T hisobga olinadi. 
 
Ya’ni, 
 
 
N
i
–
 tik kuchlar yig’indisi
. 
Bundan   
 
P
i
- 
qismning og’irlik kuchi;  
i


berilgan nuqtadagi urinma bilan gorizontal chiziq orasidagi burchak.  
 
Surilish  yuzasining  turli  nuqtalarda 
i


  hamda 
P
i 
ning  qiymati  turlicha. 
Biror  nuqtadagi  siljituvchi  kuch 
Q
i 
  og’irlik  kuchi 
P
i 
ta’sirida bo’lib, quyidagicha 
aniqlanadi:  
 
Q
i 
 kuchning ishorasi turlicha bo’lishi mumkin.  
Tik  kuch  qiymatlarini  hisoblagan  holda,  ishqalanish  kuchini  quyidagicha 
yozish mumkin: 
 
 
Bu yerda:
 ichki ishqalanish burchagi. 
Shunday  qilib,  qiyalikni  turli  bloklarga  (qismlarga)  bo’lib,  har  bir  qism 
uchun  siljishga  qarshilik  kuchi  miqdori  – 
s
,  ishqalanish  kuchi  – 
T
  hamda 
tutashuvchanlik kuchi – 
S
 orqali aniqlanadi: 
S=T+C 
Umumiy qiyalik uchun:  
 
 
U holda aylanma, qarshilik momentlari quyidagicha aniqlanadi: 

---

262 
 
 
 
 
 
 
 
U holda mustahkamlik koeffitsiyenti:  
 
 
 
Qiyalik  bir  turdagi gruntdan  tashkil topganda 
  bo’lib, u holda 
 
 
Bu  usulni    tajribada  qo’llash  shuni    ko’rsatdiki,  K
mus
<1  bo’lgandagi  aylana 
markazi (0) ni aniqlashda Daniyalik olim Yambu chizmasidan foydalanish tavsiya 
etiladi.