Z. S. Ubaydullayeva, sh. R. Xalimova muhandislik geologiyasi va gruntlar

soddalashtirilgan usul
 qo’llaniladi.  

---

166 
 
 
Bu  usul  ayrim  fraksiyalarga,  suv  ta’siriga  asoslangan  bo’lib,  yengil 
zarrachalar  suv  ta’sirida  ko’pchiydi,  qum  zarrachalari  esa  suv  ta’sirida 
ko’pchimaydi, balki suvda tez cho’kadi. Bu usul
 dala usuli 
yoki 
Rutkovskiyusuli
 
deb yuritiladi. Bu usulda 100 sm hajmdagi silindrdan foydalaniladi. Buning uchun 
gruntdan  200  gr  kam  bo’lmagan  namuna  olib,  hovonchada  maydalanadi  va 
teshigining diametri 2 mm bo’lgan elakdan o’tkaziladi. Elakdan o’tgan namunadan 
qum va gil zarrachalarining miqdorini aniqlash uchun foydalaniladi. Elakda qolgan 
qoldiqni tortib olib, uni 2 mm fraksiyadan katta bo’lgan bo’laklar miqdori sifatida 
hisoblashda foydalaniladi.  
Elakdan  o’tgan  namunadan  silindrga  solamiz.  Uni  tag  qismiga  rezinka 
kiygizilgan  tayoqcha  bilan  zichlaymiz.  Zichlangandan  so’ng  uning  hajmi  10  sm
3
 
bo’lishi kerak, ya’ni  V
б
 = 10 sm
3
. 
 
 
 
 
61 - rasm. Gilli gruntlarning granulometrik 
 tarkibini aniqlovchi asboblar 
 
So’ngra  uni  yana  tayoqcha  bilan  bo’shatib,  ustiga  100  sm  darajagacha  suv 
solib,  yana  aralshtiramiz.  Aralashtirilgandan  keyin  90  sek.  tindirib  qo’yiladi.  90 
sek.dan  so’ng  70-75  sm
3
  suspenziya  shisha  bankaga  quyiladi.  Silindrda  qolgan 
suspenziyaga yana 100 sm darajagacha suv solib, aralashtiriladi, 90 sek. tindiriladi. 
So’ng 70-75 sm
3
 hajmdagi loyqa to’kiladi. Bu usul loyqalash usuli deb atalib, shu 
jarayon  silindrdagi  suyuqlik  tiniq  bo’lguncha  davom  ettirilishi  kerak.  Bu  jarayon 
davomida  grunt  tarkibidagi  gil  va  chang  zarrachalari  yuvib  tashlanib,  unda  faqat 
qum  donalari  qoladi.  Qolgan  qum  hajmini  aniqlash  uchun  yana  100  sm
3
 

---

167 
 
 
darajagacha  suv  solinib,  tindiriladi  va  qumning  hajmi  o’lchab  olinadi.Qumning 
foiz miqdori quyidagicha aniqlanadi. 
 
Bu yerda :  
 – qolgan qumning hajmi, sm
3
;  
 – namunaning boshlang’ich hajmi, ya’ni 
 = 10 sm
3
; 
Р
қ
 – qum fraksiyasining foiz miqdori. 
 
Gil zarrachalarining miqdorini aniqlash uchun ham 100 sm
3
 hajmdagi silindr 
olib, uni zichlagandan so’ng hajmi 5 sm
3
 bo’lsin, namuna rezinkali shisha tayoqcha 
bilan bo’shatilib, yana 50-60 sm
3
 suv solib, yaxshilab aralashtiriladi. Aralshtirishni 
silindr  devorida  loy  qolmaguncha  davom  ettirish  kerak.  So’ngra  hosil  bo’lgan 
suspenziyaga 2,5-3 sm
3 
kalsiy xlorid eritmasidan tomiziladi. Bu eritma koagulyator 
sifatida  ishlatiladi.  Suspenziya  yana  arlashtitilib,  100  sm
3 
darajagacha  suv  solinib, 
24-48 soat (tinguncha) tindirib qo’yiladi. Agar gruntning tarkibida gil zarrachalari 
bo’lsa, u ko’pchiydi. Ko’pchigandan so’ng uning hajmi o’lchanib, 1 sm
3 
hajmdagi 
grunt qancha ko’pchigani aniqlab olinadi.  
 
bu yerda : 
 – namunaning boshlang’ich hajmi (
); 
 – ko’pchigandan keyingi hajmi. 
Gil zarrachasining foiz miqdori (X) quyidagi formula orqali topiladi: 
X = 22,7 K
o
 
 
Chang zarrachalarining miqdori (0,05-0,001 mm) hisoblab aniqlanadi:  
П = 100-(Р
қ
 + Х) 
bu yerda: П – chang fraksiyasining foiz miqdori; 

---

168 
 
 
Р
қ
 – qum fraksiyasining foiz miqdori; 
X – gil fraksiyasining foiz miqdori.