Z. S. Ubaydullayeva, sh. R. Xalimova muhandislik geologiyasi va gruntlar

 
39-§.Tektonika va tektonik hodisalar 
Yer qobig’i paydo bo’lgandan buyon hozirgacha doimo harakatda bo’lib 
kelmoqda.  Bu  harakatlar  tektonik  harakat  deb,  uni  o’rganuvchi  fan  geotektonika 
fani  de  ataladi.  Tektonik  harakatlar  Yerning  ichki  qismida  yuz  beradigan 
murakkab jarayonlar natijasida ro’y beradi. Tektonik harakatlarning sodir bo’lish 
sabablari turlicha talqin qilinadi. Ularni quyidagicha ifodalash mumkin: 

---

341 
 
 
1.
 
Yer sharining  yuqorida aytilgan turli qavatlardan tashkil  topganligi 
(Yer qobig’i, mantiya va yadrodan); 
2.
 
Yer  ustki  qisminig  ba’zi  joylarida  suyuq  olov  oqimi(magma)ning 
bo’lishi; 
3.
 
Yerning ichki qismida harakatning yuqori darajada ekanligi; 
4.
 
Yer qobig’i qavatining yupqaligi va qattiqligi. 
   
 
140-rasm. Tektonik hodisalarning kelib chiqish sabablari 
 
Bunday  fikrlar  quyidagicha  izohlanadi.  Agar  Yer  sharining  diametrini  4 
metr  deb  olsak,  bunda  Yer  qobig’ining  qalinlig’i  1  sm  ni  tashkil  qiladi.  Bunday 
juda  kichik  qalinlikdagi  Yer  qobig’i  sodir  bo’ladigan  siqilishlarga  qarshilik 
ko’rsata olmaydi, natijada sekin-asta harakatlar vujudga keladi. 
 
Ayrim  olimlar  bunday  harakatlarga  Yerning  asta–sekin  sovishi  natijasida 
uning hajmi torayishi sabab bo’ladi deb hisoblasalar, yana bir sabab Yerning ichki 
qismida  radiaktiv  elementlarning  parchalanishidan  chiqayotgan  issiqlikning 
yuqoriga  qarab  tarqalishi  deb  ham  hisoblaydilar.  Yuqori  haroratning  issiqligi 
natijasida erigan modda yer yuziga otilib chiqib, 
vulqonlarni  vujudga  keltiradi.  Buning  natijsida 
ham  harakatlar  vujudga  keladi.  Tektonik 
harakatlar 
to’g’risida 
shunga 
o’xshash 
nazariyalar ko’p. 
 
Bu  harakatlar  natijasida  Yer  qobig’ini 

---

342 
 
 
tashkil etuvchi qatlamlarning joylashishi va yotish shakllari hamda yer yuzasining 
shakli  o’zgaradi.  Natijada  yerning  ayrim  joylari  ko’tarilib  tog’lar  hosil  bo’ladi, 
buning hisobiga esa  yerning ayrim joylari cho’kadi. Tog’larning hosil bo’lishi  yer 
yuzasida doimo bo’lib turadigan jarayon bo’lib, u ikki xil ko’rinishda bo’ladi:  
1.
 
Asta-sekinlik (sokinlik davri) bilan hosil bo’ladi; 
2.
 
Juda tez (tektonik inqilob) ro’y berishi mumkin; 
 
Yer sharining tarixida quyidagi inqiloblar ajraladi: 
1.
 
Kaledon tektonik inqilobi (kembriy, silur davrlarida sodir bo’lgan); 
2.
 
Gertsin inqilobi (perm, trias davrlarida sodir bo’lgan); 
3.
 
Mezozoy inqilobi (yura davrida sodir bo’lgan); 
4.
 
Alp inqilobi (kaynazoy erasida sodir bo’lgan). 
 
Masalan: Alp tektonik inqilobida Kavkaz, Karpat va Qrim tog’lari paydo 
bo’lgan.   
 
Shunday  qilib,  yer  sharida  turli    harakatlar  bo’lib  turadi.  Yer  sharining 
tektonik harakatlar juda sust bo’ladigan qismi