Z. S. Ubaydullayeva, sh. R. Xalimova muhandislik geologiyasi va gruntlar

DARYOLARNING M INIM AL OQIM I
Oqim mo duli, l/s k m.k v adrat dan
DARYOLAR MINIMAL OQIMINING O'RTACHA OQIMGA BOG'ILIQLIGI
Tog' daryos ida k am s uvli davr
Amudaryoda k am s uvli davr





























































$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
M ubor ak
Nur ota
Yangir abot
Navoiy
Oqtosh
Koson
Beshkent
Qar sh i
Qam
ashi
G' uzor
Shahr isabz
Dehqonobod
Samar kan d
Yangiqishloq
G' allaor ol
Kattaqo' r g' on
Jum
a
Sho' r chi
Ter mi z
Kitob
Boysun
Denov
Sher obod
Qum
qo' r g' on
Jar qo' r g' on
Bekobod
TOSH K EN T
Gu l i sto n
Ji z z ax
Sir dar yo
Gagar in
Paxtakor
Olm
aliq
Char voq
Chir chik
Yangiyo' l
Angr en
Toytepa
Ohangar on
An d i j o n
N aman g an
F ar g 'o n a
Chust
Kosonsoy
Qo' qon
M ar g' ilon
a
q
Qa
s h
Tal i marj on s .o
a
d
A
y
d
a r
Oqdary
o
r yo
u
m
A
a
ryo
d
k o' l
Sur
xon
d
yo
ar
Chordara s .o.
Chi
rch
ik
Sirda
ryo
a
h
O
g
a
n
o
r
n

$
SEL TOSHQINLARINING TAKRORLANISHI
SELLAR HOSIL BO'LISHINING ASOSIY SABABLARI
s el tos hqinlari k uz atilmay di
s el tos hqinlari bo'lis hi mumk in
juda k am (10 va undan k o'p y ilda bir marta)
k am (4-10 y ilda bir marta)
tez  (1-3 y ilda bir marta)
juda tez  (y ilda bir marta va undan k o'p)
y omg'ir, qorning jadal eris hi
jala y omg'irlar
k atas trofik  s ellar hos il bo'ladigan joy lar
Sel hos il b o'ladigan b irgina havz ada genez is i va s ab ab lari 
turlic ha b o'lgan s el tos hqinlari s hak llanis hi mumk in.
Kartada ularning eng k o'p qayd etilganlari b elgilangan.
Kelib c hiqis h s aboblari aniq bo'lgan
s el tos hqinlari his obga olingan
89. 8
2. 2
4. 3
3. 7
jala y omg'ir
uz oq dav om
etgan y omg'ir
y omg'ir, qorning
jadal eris hi
bos hqa s abablar
(tog' ko'llari 
to'g'onining
buz ulis hi,qor
ko'c hkilari tiqinlari)
SEL TOSHQINLA RINING SA BA BLA RI 
(f oiz da)
0.
5.
10.
15.
20.
25.
30.
30.
1875
1885
1895
1905
1915
1925
1935
1945
1955
1965
1975
1985
1995
2005
Y  i l l a r
Sell
ar s
oni
Chirc hiq-Ohangaron hav z as ida qay d etilgan s ellar 
(1878-2005 y illar)
0.
5.
10.
15.
20.
25.
30.
35.
I
II
III
IV
V
V I
V II
V III
IX
X
XI
XII
O  y   l   l  a  r
Taq
sim
lanis
h, fo
izda
Sel tos hqinlarining y il dav omida taqs iblanis hi
(f oiz da)
Mas s htab: 1 : 3 500 000
SEL TOSHQINLARI
Mas s htab: 1 : 4 000 000
 

---

286 
 
 
104-rasm. Sel toshqinlari xaritasi 
 
Sel  toshqinlar  xaritasida bu hodisaning  yil davomida  oylar bo’yicha taqsimlanish 
diagrammasi  keltirilgan.  Shu  bilan  birga,  kartada  1878-2005  yillar  davomida 
Chirchiq-Ohangaron  havzasida  qayd  etilgan  sel  toshqinlari  alohida  diagrammada 
qayd etilgan. Mazkur diagrammalar «Sellar yilnomasi» ma’lumotlarini tahlil etish 
va umumlashtirish asosida tuzilgan. 
Sel 
toshqinlarining 
yil 
davomida 
oylar 
bo’yicha 
taqsimlanish 
diagrammasidan  ko’rinib  turibdiki,  mamlakatimiz  hududida  sel  toshqinlarining 
asosiy  qismi  aprel-iyun  oylariga  to’g‘ri  keladi.  Birgina  mana  shu  xulosaning  o’zi 
mamlakat  miqyosida  sel  toshqinlarining  oldini  olish,  aholi  punktlari,  suv 
inshootlari va xalq xo’jaligining boshqa ob’ektlari muhofazasini ta’minlash, hamda 
sel  toshqinlari  keltirishi  mumkin  bo’lgan  zararni  iloji  boricha  kamaytirishga 
qaratilgan chora-tadbirlarni belgilashda katta amaliy ahamiyatga ega. 
Sel  oqimi  tarkibiga,  sel  oz  yoki  ko’p  bo’lishiga,  xususiyatga,  havzalariga 
qarab  turlicha  tasniflanadi.  Sel  doim  bo’lib  turadigan  joylar 
sel  havzalari
  deb 
ataladi. 
Sel havzalaridagi  yuvib ketilgan jinslar hajmiga qarab, P. S. Neporojniy sel 
havzalarini quyidagicha tasniflaydi: 
1.  Juda  kuchli  sel  bo’ladigan  havzalar-bunday  havzalarda,  asosan,  bo’shoq 
jinslar  tarqalgan  bo’lib,  bir  marta  bo’lgan  sel  har  1  km  yuzadan  yuvib  ketgan 
jinslar hajmi 200 000 m
3
 ni tashkil qiladi. 
2.  O’rtacha  sel  havzalari-bunday  havzalardan  yuvib  ketilgan  jinslar  hajmi 
har bir kvadrat kilometr yuzada 10000 m
3
 gacha boradi. 
3.  Sel  kuchsiz  bo’ladigan  havzalar-bunday  havzalarda  sel  natijasida  1  km 
maydonda yuvib ketadigan jinslar hajmi 5000 m
3
 gacha boradi. 
Sel havzalari, asosan, uchta mintaqaga ajratiladi: 
1.
Sel  hosil  bo’lish  mintaqasi
.  Bu  mintaqa  sel  havzasining  yuqori  qismi 
bo’lib,  baland  tog'li  hududlarning  yuqori  qismida  joylashgan.  Bu  yerlarda  sel 

---

287 
 
 
hodisasini  yuzaga  keltiruvchi  dastlabki  suv  oqimi  paydo  bo’ladi.  Sel  oqimi 
tarkibidagi  qattiq  jinslar  ham  shu  yerda  paydo  bo’lib,  ular  harakatga  kela 
boshlaydi.  Qattiq  jinslar  turli  tarkibli  silliqlanmagan,  saralanmagan,  tarkibida  gil 
zarrachalari kam miqdorda bo’lgan donalar yig'indisidan tashkil topadi. 
2.
Sel oqiminig harakat mintaqasi
. Bu mintaqaga sel oqimi harakat qiladigan 
daryo o’zani va uning irmoqlari kiradi. Sel havzasining bu qismida sel oqimi katta 
kuchga  ega  bo’lib,  yo’lida  uchragan  to’siqlarni  buzadi  va  tarkibida  qattiq  jinslar 
yana  ham  ko’payadi,  natijada  uning  zichligi  ortib  boradi.  Tarkibidagi  jinslar  bir-
biriga urilib, bir muncha silliqlanadi. 
3.
To’planish mintaqasi
. Sel havzasining bu qismi daryoning quyi qismidagi 
joylardan  iborat  bo’lib,  bu  yerlarda  sel  oqimi  olib  kelgan  jinslar  to’planadi.  Bu 
joylar to’planish konusi deyiladi. 
Sel  oqimi  tarkibiga,  ya'ni  suv  oqizib  keltirayotgan  qattiq  jinslarning  katta-
kichikligiga va miqdoriga qarab quyidagi turlarga ajrtiladi: 
1)Suv-tosh oqimi (sel oqimi suv va toshlardan iborat). 
2)Suv-loyqa-tosh oqimi (bunday oqim suv, loyqa va toshdan iborat bo’ladi). 
3)Suv-loyqa oqimi (bunda oqim suv va mayda tuproq zarrachalaridan iborat 
bo’ladi).