Z nishonova, D. Qarshiyeva eksperimental psixologiy a

tashqi
validligini 
ifoda etadi.
Tajribada hisobga olinishi talab etiladigan q o ‘shim cha o 'zgaruv - 
chilar tashqi validlikka ta ’sir k o ‘rsatadi. A garda tajriba sinovlari 
natijalarining ishonchliligi ichki validlikka bogMiq b o 'lsa, natijalarni 
laboratoriya sharoitidan haqiqiy jarayon larga k o ‘chirish va ularni 
reallikning boshqa sohalariga um um lashtirish va tashqi validlikka 
bogMiq b o ‘ladi. N azariya va reallikning bog‘liqligi reallik nazariyasi 
m osligida va uning taxm inlari to ‘g ‘riligida aks ettiriladi.
Kem pbell tajribaning validligini ifodalovchi yana bir muhim 
tushunchani kiritadi, bu konstruktiv validlikdir. 
K onstruktiv valid ­
lik 
nazariyaga tajriba ta ’lim otlarining, tushuntirish m etodining
50

---

m osligini ifoda etadi, y a'n i tuzilm aga to 'rtin ch i tashkil etuvchi -
tushuntirishni kiritish kerak bo‘ladi:
N azariya - tajriba -- tushuntirish - reallik.
B o g 'liq bo'lm ag an 
o ‘zgaruvchi
b o g ’liq
b o 'lg an
o ‘zgaruvchi
K onstrukiv validlik K em pbellning fikricha, kundalik tilim iz yoki 
form al nazariyadan m avhum atam alar yordam ida tajriba natijalari 
ko ‘rsatilishi nazarda tutiladi.
Shunday qilib, ichki validlik o ‘rganilayotgan sabab yoki oqibat- 
lar aloqasi sifatida tajriba natijalarini tushuntirish ishonchliligi bilan 
(tajriba-tushuntirish natijalari) konstruktiv validlik esa-tajriba m a ’lu- 
m otlarini tushuntirish paytida u yoki bu nazariyalarning atam alaridan 
foydalanish to 'g 'rilig i bilan belgilanadi.
Kempbell ichki validlikni aniqlash bilan b o g 'liq va b o g ‘liq 
b o 'lm agan o ‘zgaruvchilar o ‘rtasidagi aloqalarni alternativ tushunti- 
rishlarni saralashni talab etadi, deb ta ’kidlaydi. K onstruktiv validlikni 
aniqlash u yoki bu nazariyadan olingan tushunchalar, sabablar va 
oqibatlar nisbatlarini muqobil tushuntirishlaridan voz kechishini 
talab etadi.
K em pbellning fikricha, yaxshi tajriba quyidagi talablarga jav o b
berishi kerak:
1. Taxm in qilinadigan sabablar va oqibatlar vaqti, katta- 
kichikligini aniqlash:
2. M um kin b o ‘lgan sabablari va natijasi o ‘zaro b o g ‘liqligini 
k o 'rsatish (kovariantlar);
3. Tajriba natijalarini tushuntirish m um kin b o 'lgan yordam chi 
o'zgaruvch ilarn i ta ’sirini y o ‘qotish;
4. Bu bog'liqlikni y o 'qotuvchi nazariy tuzilishlar haqidagi 
o ‘xshash farazlarni y o ‘qotish.
T ajriba tadqiqotlari asosiy xarakteristikalari o'rtasidagi m unosa- 
batlarni aniqlab olish uchun quyidagi chizm ani eslab qolish foydali 
bo'ladi.
51

---

K onstruktiv
validlik
N azariya
operatsional
validlik
ideal tajriba eksperim ent 
sharhlash
ichki
validlik
sogTom fikr
tashqi validlik
R eallik
Ichki validlik har qanday tajribaning o ‘zgaruvchan sharti 
hisoblanadi. Kempbell tajribaning ichki validligini buzuvchi 8 ta 
asosiy om illam i k o'rsatadi. Buni birinchi guruhni tanlab olish 
om illari deyish m um kin.
1. Seleksiya natijalarida doim iy xatolar keltirib chiqaradigan 
tartibi b o 'y ic h a guruhlarning ekvivalent em asligi .
2. Statistik regressiya guruhlar eng chekka guruhlar asosida 
tanlab olinganda, seleksiyada xato bo ‘lish 
holati 
(boshqacha 
aytganda guruhlarning bir tekis em asligi sababli korrelatsiya).
3. Tajribani saralash guruhlarning tarkibi b o ’yicha ekvivalent 
em asligiga olib keluvchi, taqqoslanadigan guruhlardan sinalayot- 
ganlarning notekis chiqarilishi.
4. Tabiiy rivojlanishda bir hodisalar bilan b o g 'liq b o ‘lm agan, 
vaqt davom i natijasi hisoblangan sinaluvchilarning o ‘zgarishlari 
holatining o 'z g arish i (ochlik, sovuq, toliqish, kasallik va h.k).
Ikkinchi guruh yordam chi o'zgaruvchilardir.
U larning ta ’sir k o ‘rsatishi quyidagi natijalarga olib keladi.
1.Tarix effekti -
tajribada ta ’sir k o ‘rsatganlaridan tashqari 
dastlabki va yakuniy test sinovlari o 'rta sid a sodir b o ia d ig a n aniq 
hodisalar.
2. Test sinovlari natijasi - dastlabki test sinovining yakuniy test 
sinoviga ta ’siri.
3. Sharhlash - sinaluvchining xato xulqini qayd etish m etodining 
ishonchliligi, y a 'n i testning ishonchliligi aniqlanadi. K em pbellning 
fikricha. aynan ishonchlilik validlikka ta ’sir k o ‘rsatadi.
4. O m illarning o 'z a ro aloqadorliklarini tanlab olish, tabiiy 
rivojlanish (tajriba guruhlarining tarixi turlicha) va boshqalar.
52

---

K eyinchalik Kempbell ichki validlikni buzuvchi yana bir qator 
talablarni ta ’riflab beradi. U lardan eng m uhim lari tajriba am allari 
bilan bog‘liqdir.
4.2. T a d q iq o t
Fan inson faoliyatining boshqa sohalaridan ilmiy ish olib bori- 
ladigan sharoitlar, motivlar, vositalar va o ‘z m aqsadlari bilan ajralib 
turadi Fanning m aqsadi haqiqatni topish b o ‘lsa, uning vositasi, usuli 
esa ilmiy tadqiqot hisoblanadi.
- T a d q iq o t atrof-m uhitni, voqelikni bilishning stixiyali shakl- 
laridan farqli ilmiy m etodga tayanadi. U ning am alga oshirilishi 
tadqiqot m aqsadi va vositalari (m etodologiyasi, nuqtayi nazar, metod 
va m etodikalarjni anglash v a qayd etishni k o ‘zda tutadi.
Shartli tarzda tadqiqotni