Z nishonova, D. Qarshiyeva eksperimental psixologiy a

T obe k o ‘rsatkich 
- eksperim ent o ‘tkazishdagi m ustaqil k o 'r- 
satkichning ta ’sirini aks ettiradigan faoliyatning b a’zi jih atlarid an 
biri. A gar m ustaqil k o ‘rsatkich tobe k o ‘rsatkich farqli tom onlarining 
vujudga kelishiga sabab b o is a , eksperim ental natija berishi m um ­
kin. M asalan, vazifaning bajarilishi (m ustaqil k o ‘rsatkich), m ehnat- 
ning unum dorligini oshishiga olib kelishi m um kin (tobe k o ‘rsatkich).
N atijaga erishishim izda biror m aterialdan foydalanish yoki 
foydalanm asligim iz -
m ustaqil k o‘rsatkichdir. 
Bu degani, eksperi­
m entator o ‘z rejasiga k o ‘ra uni o ‘zgartiradi. M ustaqil k o 'rsatkich
o ‘zicha ikki holatda ifodalanishi m um kin. M aterialdan foydala- 
nishim iz - biri b o ‘lsa, foydalanm asligim iz - ikkinchisi. M ustaqil 
ko'rsatkichni m iqdoriy ifodalasak, bunda m iqdor so 'z id a n foyda- 
lanamiz.
-
Har bir m ustaqil k o ‘rsatkich bitta tobe ko'rsatkichni taqozo 
etadi. M ustaqil va tobe k o 'rsatk ich n in g o ‘zaro m unosabati eksperi- 
m entning asosiy natijasini keltirib chiqaradi.
Eksperim ental natijalarni tahlil qilishdan oldin eksperim entator 
m ustaqil va tobe k o ‘rsatkichlarni aniq belgilashi shart. Keltirilgan 
m isolda m ustaqil k o ‘rsatkichning 2 holati: bu quloqchin-(naushnik) 
lam ing q o ‘llanilishi yoki foydalanilm aslik; tobe ko ‘rsatkich aniq 
ko'rsatilgan: quloqchinlardan foydalanish yoki foydalanilm aslik 
natijasida ularning m ehnat unum dorligiga ta ’siri yoki aks holati, 
um um an ishlab chiqarish natijasiga ta'siri:
- salbiy k o ‘rsatkich (yoki faktorli) ishonchsiz yoki sistem atik 
aralashm a; salbiy k o ‘rsatkichning param etrlari, m asalan, vaqt 
om illari, vazifa om illari, sinaluvchilam ing individual farqlari;
- qo 'sh im ch a k o 'rsatk ich - xususan eksperim ental farazning 
asosiy qism laridan biri; eksperim ental farazni yaxshilab tekshirish 
uchun o ’rganilayotgan obyektning q o ‘shim cha ko'rsatk ich darajasi 
bilan m os boMishi lozim, um um iy eksperim ental farazni tekshirish 
uchun esa - eksperim entning turli darajalarida o ‘tkazilishi;
- birlik k o'rsatkich;
48

---

- ikkilam chi ko'rsatkich;
- kengaytirilgan ko'rsatkich - m ustaqil k o ‘rsatkichning yangj 
sharoitlarini yaratilishiga moyillik;
- sifat ko'rsatk ich - mustaqil ko‘rsatkichning sifat jih atid an bir- 
biridan farqlanuvchi sharoit, holati;
- m iqdoriy k o'rsatkich - m ustaqil k o'rsatkich m iqdoran o 'lch ash
m um kin bo'lgan darajalar orasidagi farq, k o 'p bosqichli eksperi- 
m entga xos;
- asosli k o 'rsatk ich - «asosda yotuvchi» nazariy m ulohazalarga 
asoslangan holda m ustaqil k o'rsatkichning o 'z aro ta ’sirini k o'rsatish ;
- nazorat ko'rsatkichi - ikkinchi m ustaqil ko'rsatk ich hisoblan- 
gan q o 'sh im ch a ko'rsatkichlardan biri hisoblanadi.