52
3-mavzu. EKOLOGIK TIZIMLAR
Biosenozga xos qonuniyatlarni bilish insonga ma‘lum darajada uni
«boshqarish» imkoniyatini beradi. Sun‘iy biosenozlarni yaratish, o'simliklarni
biologik himoyalash usullarini ishlab chiqish ana shunday imkoniyatlardandir.
Biosenozdagi organizmlarning bir me‘yorda hayot kechirishlari uchun ularga
ma‘lum ko‘rsatkicharga ega bo'lgan abiotik omillar majmui zarur bo'ladi. Ana shu
abiotik omillar majmui
yoki boshqacha qilib aytganda, biosenozning mavjud
bo'lishi uchun zarur bo'lgan muhit (joy)
biotope
(bios - hayot, topos - joy) deb
ataladi.
Biologik birlik fitosenoz, zoosenoz va mikrobiosenozning o'zaro ta'siri
asosida hosil bo'ladi. Fitoenoz biotsenozning asosini tashkil etadi, u organik
moddalarni yaratish va qayta ishlash jarayonlarini o'z ichiga oladi. Fitosenoz o'ziga
xos birlikning ko'rinishi,
tuzilishi, iqlimi va turlarining xilma-xilligiga bog'liq.
Bunday birlikda ijobiy va salbiy ta'sirlar mavjud. Fitosenozning asosiy sifati vaqt
davomida barqarorlikdir: tashqi aralashuvisiz o'z mavjudligini saqlab qolishga
qodir.
Fitosenoz ko'pincha yuksak va tuban o'simliklar bilan ifodalanadi.
Turlarning boyligi iqlim sharoitiga bo‗liq. Organizmlarning umumiy soni
biotsenozning tashqi sharoitlari va yoshiga bog'liq. Fitosenozning barcha
ishtirokchilari bir-biriga ta'sir ko'rsatadi, shuning uchun birgalikda hayot birlikning
ko'rinishiga iz qoldiradi.
Zootsenozdagi hayvonlar har doim bir necha
avlod tomonidan taqdim
etiladi. Inson o'z harakatlari bilan biotsenozning bu tarkibiy qismini buzishi yoki
butunlay yo'q qilishi mumkin. Mikrobiosenoz bakteriyalar, zamburug‗lar, tuban
yosunlarni birlashtiradi.
Agrosenoz-bu inson o'z ehtiyojlari uchun yaratgan tizimdir. Biotsenozdagi
organizmlar o'rtasidagi turlar tarkibi va munosabatlari
uzoq vaqt davomida
shakllanadi. Agrosenozda har doim sun'iy tanlov ustunlik qiladi. Odamlar ekinlarni
yoki hayvonlarni etishtirish uchun sun'iy birlikni yaratadilar. Biotsenozlar
53
tashqaridan faqat quyosh energiyasini oladi, agrosenozning samaradorligi har doim
melioratsiya, o'g'itlarni qo'llash orqali oshirilishi mumkin.
Har qanday biosenoz o'ziga xos biotop bilan birgalikda faoliyat ko‘rsata
oladi. Yashash sharoitlari o'xshash, bir-biri bilan uzviy bog'liq holda shakllangan
va yashaydigan tirik organizmlar hamda ularning yashashi uchun zarur bo'ladigan
abiotik muhit (biotop)dan iborat funksional tizimni
ekologik tizim
yoki
ekotizim
deb ataladi. Unga o'rmon, o'tloq, ko‘l kabilar misol bo'lishi mumkin. Tirik tabiat
qonuniyatlarini to'g'ri tushunib yetishda organizmlar
uyushmasini populyatsiya,
biosenoz darajasidagina emas, balki ekotizim darajasida o'rganish maqsadga
muvofiqdir.
Zamonaviy «ekotizim» tushunchasi (ingliz tili. ecosystem), ekologiyada
asosiy tushuncha bo‗lib, 1935 da ingliz biologi va geobotanikasi Artur Jorj Tensli
tomonidan ixtiro qilingan. Olim unga shunday ta'rif berdi: «faqat organizmlar
majmuasini emas, balki ekologik omillarni tashkil etuvchi yagona tizim.
Tizim
ichida nafaqat organizmlar, balki organik va noorganik dunyolar o'rtasida ham
doimiy xilma-xil o'zaro ta'sirlar mavjud».
Ekotizim mazmuni bo‗yicha quyidagicha tasniflanadi:
-fazodagi o‗rni;
-miqyosi;
-kelib chiqishi;
-energiya manbai.
Joylashishi bo‗yicha quruqlikdagilar: arktik tundra; boreal ignabargli
o'rmonlar, aralash bargli o'rmonlar, cho'l, mo‘tadil zonaning pampaslari; Alp
(baland tog') tundra; qattiq bargli
butalar subtropik chakalaklari; tropik cho'llar,
don ekinlari, savannalar, doimiy yashil quruq va yomg'ir o'rmonlari.
Suvdagi turlari: dengiz (dengiz, okean, sho'r ko'llar) va chuchuk suvlarga
(chuchuk ko'llar, daryolar, oqimlar) bo'linadi.
Miqyosi bo'yicha: mikrosistemalar, mezosistemalar, makrosistemalar.
Ularga, masalan, qumtepalar, o'rmonlar yoki butun qit'ani kirinish mumkin.. Eng
kattasi biosfera bo'lib, u barcha yer va suv turlarining kombinatsiyasini o'z ichiga
54
oladi.
Kelib chiqishi turiga qarab tabiiy va sun'iy yoki antropogen (inson
tomonidan yaratilgan) ekotizim turlari mavjud.
Tabiiy ekotizim barqarorlik, o'zini
o'zi boshqarish va tiklash qobiliyati bilan ajralib turadi. Inson modda va energiya
almashinuviga ta'sir qilmaydi.
Ekologiyada ekotizimga yaqin bo‗lgan biogeosenoz (bios - hayot, geo - yer,
senoz - jamoa) tushunchasi ham qo‗llaniladi. Hozirgi vaqtda biogeosenoz deganda
uzoq evolutsiya jarayonida shakllangan, fazoviy chegaraga ega bo‗lgan, funksional
jihatdan tirik organizmlar va abiotik muhit bilan o‗zaro munosabatdagi, ma‘lum
energetik holati hamda moddalar almashinuviga ega bo‗lgan tabiiy tizim
tushuniladi. Ko‘pincha ekotizim va biogeosenoz tushunchalari bir-birining
sinonimi sifatida qo‗llaniladi va deyarli bir xil ma‘noni bildiradi.
Ekotizimlar
biogeosenozga nisbatan kengroq tushuncha hisoblanadi. Har qanday biogeosenoz
o‗z navbatida ekotizim bo‗la oladi, ammo har qanday ekotizimni biogeosenoz deb
bo‗lmaydi.
Ekotizimda moddalar aylanishini ta‘minlash uchun ma‘lum miqdorda kerak
bo‗ladigan anorganik moddalar zaxirasi bo‗lishi va bajarayotgan ishi jihatidan uch
xil ekologik guruhni tashkil etuvchi organizmlar bo‗lishi zarur.
Do'stlaringiz bilan baham: 
