58
4-mavzu. MUHIT VA EKOLOGIK OMILLAR
Ekologik omillar tushunchasi.
Organizmlarning bir ekotizimdan
ikkinchisiga tarqalishi va ekotizimning bir qismidan uning boshqa qismiga
tarqalishi turli omillar bilan belgilanadi. Ekologiya uchun organizmlarning
ekologik omillarga bo'lgan munosabati qiziqish uyg'otadi. Omillarning hayotga
ta'siri ba'zi miqdoriy va sifatli qonuniyatlar bilan tavsiflanadi.
Minimal yoki maksimal omil
bilan organizm yashashi mumkin, ammo
gullamaydi (stressli zonalar). Omil qiymatlarining butun oralig'i minimal va
maksimal darajada, bu yerda tananing hayotiy faoliyati chimdlilik darajasi deb
ataladi.
1840 yilda da mineral o'g'itlarning o'simliklariga ta'sirini ko'rsatadigan Yu.
Libix ularning har qanday dozasini cheklash o'sishning sekinlashishiga olib
kelishini aniqladi. Bu olimning eng Libixning ―qaytarish qonuni‖
deb ataladigan
qoidani shakllantirishga imkon berdi. Ushbu qonunga ko'ra, hayot imkoniyatlari
miqdori va sifati zarur bo'lgan tanaga yoki minimal ekotizimga yaqin bo'lgan
omillarni cheklaydi. Qonun tanaga ta'sir qiluvchi barcha biotik va abiyotik
omillarni nazarda tutadi hamda o'simliklar, hayvonlar va odamlar uchun
qo'llaniladi.
1913 yilda amerikalik olim Shelford nafaqat minimal darajada mavjud
bo'lgan modda tananing hayotchanligiga ta‘sir qilishini, balki ba'zi elementlarning
ortiqcha bo'lishi ham organizmning qiynalishiga
olib kelishi mumkinligini
ko'rsatdi. Misol uchun, tuproqdagi suv yetishmovchiligi bilan, o'simlik mineral
moddalar bilan assimilyatsiya qilish qiyin, lekin ortiqcha suv ham o‗simlikni
qiynab qo‗yishi mimkin.
Ham ortiqcha, ham yetishmasligi (tananing optimal
talablariga nisbatan) mavjud bo'lgan omillar cheklovchi omillar deb ataladi.
Muhitni ikkiga bo'lish mumkin: I) Abiotik muhit -tabiatning hamma va
kuchi va undagi voqeliklar joyi. Ular o'zlarining kelib chiqishi bilan tirik
organizmlar faoliyatiga bog'liq emas;
59
2) Biotik muhit - tabiatning har xil kuchlari, harakatlari va undagi voqeliklar
o'zlarining kelib chiqishi bilan hozir yashayotgan tirik organizmlarning hayot-
faoliyatiga bog'liq.
Organizmlarni to'g'ridan-to'g'ri o'rab turgan yashash muhiti (sharoiti) - ayrim
organizm yoki biotsenozni abiotik va biotik omillar yig'indisining ta'siri natijasida
organizmning o'sish, ko‘payish joyi. Masalan, o'tloqzorlar,
u yerlarda
ekologiyadagi 4 ta yashash muhiti farqlanadi: 1) suv; 2) yer-havo; 3) tuproq; 4)
tirik organizmlar tanasi.
Turli-tuman rangda gullayotgan o'simliklar, ularning ko‘rinishi, hidini biz -
insonlar va uning ichida uchib yurgan asalarilar har xil qabul qilamiz. Ba'zi
hayvonlarning sezish organlarijuda ham o'tkirki, ular insonlar qabul qila
olmaydigan hid, tovush va boshqa tabiiy holatlarni qabul qiladi.
Tirik organizmlar ham o'zlarining hayot-faoliyatida o'zlari yashab turgan
tabiiy muhitga sezilarli darajada ta'sir qiladi va muhit holatining o'zgarishiga sabab
bo'ladi. Biz nafas olishda qabul qiladigan kislorod (atmosferada
uning miqdori
21%) fotosintez jarayonida yashil o'simliklar tomonidan ajratiladi va u tirik
organizmlar uchun zaruriy omil hisoblanadi. Shunday qilib, tirik organizmlar
uchun zarur bo'lgan, ularga ijobiy yoki salbiy ta'sir qiladigan muhit elementlariga
ekologik omillar deyiladi. Tabiatda ekologik omillar
tirik organizmlarga yakka-
yakka va bir-birlaridan ajralgan holda emas, balki murakkab majmua holda,
birlikda ta'sir qiladi. Majmua omillarsiz organizm yashay olmaydi.
Turli organizmlar bir xil ekologik omillarni turlicha sezadi va qabul qiladi.
Har bir tur vakili uchun o'ziga xos sharoit kerak. Cho'l hududlarida uchraydigan
o'simliklar, yashaydigan hayvonlar yuqori harorat va quruq sharoitga moslashgan.
Tundra, Arktika hududlaridagi o'simlik va hayvonlar namlikning fiziologik
kamligi, past
haroratli sharoitga moslashgan; sho'r suv havzalarida uchraydigan
organizmlar esa mineral moddalarning konsentratsiyasining yuqoriligini turlicha
qabul qiladi. Tirik organizmning ekologik omillarga moslashishi va ularni turlicha
qabul qilishlari ularning evolutsion rivojlanish jarayonida vujudga kelgan.
