Gippokrat
IX BOB. PSIXO GIG IY EN A, PSIXOPROFILAKTIKA VA
DEONTOLOGIYA ASOSLARI
9.1. Psixogigiyena
Psixogigiyena — bu inson salomatligini saqlashga va mustahkam-
lashga qaratilgan fan bo‘lib, psixoprofilaktika bilan cham barchas
bog‘lanib ketgan. Psixogigiyena tibbiyotning dolzarb muammolarini
hal qiluvchi umumiy gigiyenaning bir bo‘limi sifatida ham o ‘rganiladi.
Psixogigiyena o ‘zining muammolari bilan nafaqat tibbiyotning, balki
jamiyatimizning ham barcha jabhalariga kirib borgan. Psixogigiyena
fani nevrologiya va psixiatriya fanlariga yaqin turuvchi, psixonevrologik
m uam m olarni birgalikda hal qiluvchi fandir.
Psixogigiyena oliy nerv faoliyatini o'rganuvchi neyrofiziologiya
fani bilan ham uzluksiz bog‘langan. Chunki har qanday tashqi salbiy
omillar asab tizim i funksional holatiga nojo'ya ta ’sir ko‘rsatmasdan
qolmaydi.
Psixogigiyena ushbu salbiy holatlarning asab tizimiga ta ’sirini
pasaytirish, asab m arkazlarining «immunitetini» mustahkamlash
bilan ham faol shug‘ullanadi. Psixogigiyena muammolari psixopro
filaktika m uam m olariga o ‘xshab ketadi. Chunki har qanday psixo-
gigiyenik m uolajalar ruhiy, asab va boshqa kasalliklar kelib chiqi-
shining oldini olishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Masalan, psixogigiyena talablariga amal qilish nevrozlar, psixoz
lar, miokard infarkti, insult kabi og‘ir kasalliklarning oldini olishga
yordam beradi. Ayniqsa, xafaqon kasalligining rivojlanishida ruhiy
omillar aham iyati ko'pgina ilmiy tadqiqotlar bilan isbotlab berilgan.
Akademik A.L.Myasnikov (1965) xafaqon kasalligini «asab markazlari
nevrozi» deb atagan edi. M ashhur terapevt G .F.Lang (1943) Lenin
grad qam alida dushm anlar shaharni bom bardim on qilishi haqidagi
havo trevogasi paytida hatto 17—18 yashar yigit-qizlarda ham qon
bosimi 180/100 gacha oshganini, samolyotlar qaytib ketganidan
keyin esa qon bosimi yana m e’yoriy raqamlarga tushganini aniqlab,
xafaqon kasalligi rivojlanishida ruhiy omillarning ahamiyati naqadar
katta ekanligini isbotlagan.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Sivilizatsiyaning jadal rivojlanishi davrida asab-ruhiy kasalliklar
va asab zo‘riqishidan kelib chiqadigan yurak-qon tom ir kasalliklari
soni kundan-kunga ko‘payib bormoqda. Bu o ‘z navbatida psixogigiyena
faniga katta vazifalarni yuklaydi.
Kuchli hissiy hayajonlanish, og‘ir musibat, aqliy zo'riqish orga-
nizmning umumiy holatiga nojo'ya ta ’sir ko‘rsatadi. Buning natijasida
gomeostazning norm al faoliyati buzilib, ichki a ’zolar kasalliklari
rivojlanishiga sharoit yaratiladi. D em ak, ruhiy salomatlikni saqlash
butun bir organizmni turli kasalliklardan asrash demakdir. Psixogi
giyena asab-ruhiy kasalliklar, shaxs o ‘zgarishlari, ichkilikka ruju
qo‘yish, giyohvandlik kabi illatlarning oldini olish bilan ham faol
shug‘ullanadi. Psixogigiyena muammolari inson shaxsini e’tiborga olgan
holda yechiladi. Vaholanki, shaxsning shakllanishi organizm ning
ruhiy-asabiy holatiga katta ta ’sir k o ‘rsatadi.
Har bir vrachning psixogigiyena fanini chuqur egallashi va uning
qonunlarini bilishi kasalliklarni davolashda va oldini olishda, shu
ningdek psixoprofilaktikadan yangi dasturlar tayyorlashga katta yordam
beradi. Shunday ekan, ruhiy zo ‘riqishlar ichki a ’zolar kasalliklariga
sababchi boMsa, o ‘z vaqtida ichki a ’zolar patologiyasi inson ruhining
buzilishiga olib kelishi mumkin.
Doimiy hasad, vahimaga tushaverish, har narsaga arazlayverish
kabi holatlar inson ruhini ishdan chiqaradi. Bunday odam lar ruhiy
salomatligidan ayrilib, ichkilikka ruju q o ‘yadigan, hech kimga ishon-
maydigan, o ‘zining sog‘ayib ketishiga ham katta gumon bilan qaray-
diganbo‘lib qolishadi. Ruhiy buzilish «yuqumli» kasallikdir. Albatta,
oilada asabi buzilgan yoki bir so‘z bilan aytganda, nevroz yoki
psixozga chalingan odam bo‘lsa, buning yom on ta ’siri oila a ’zolariga
ham tezda o'tishi, ularning ruhiy salomatligiga katta ziyon yetkazishi
mumkin. D em ak, psixogigiyenaning yana bir katta m uam m olaridan
biri, bu oila psixogigiyenasidir. Bitta odam ning ruhiy salom atligini
tiklab berish, uni o ‘rab turgan qarindosh-urug'lari, yoru birodar-
larining ruhiy salomatligini ham tiklash yoki buzilishdan saqlab
qolish demakdir.
Psixogigiyena muam m osini va muvaffaqiyatlarini keng m a’noda
tushunm oq kerak. Chunki psixogigiyena bevosita jam iyat m uam -
molarini ham hal qilishga ulkan hissa qo'shadi, ruhiy sog‘lom b o ‘lgan
shaxsgina biror-bir kasbni egallab, uning uddasidan chiqishi mumkin.
Ruhan sog‘lom kishigina yaxshi vrach, quruvchi, haydovchi, o ‘qi-
tuvchi yoki uchuvchi bo‘lishi mumkin.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Xo‘sh, psixogigiyenaning asosiy vazifalari, yo‘nalishlari nimalar-
dan iborat? Psixogigiyena quyidagi maqsadlarni o ‘z oldiga q o ‘yadi:
1) sog‘lom shaxsni tarbiyalash va shakllantirish; 2) tibbiy maskanlarda
gigiyena talablariga javob beradigan sharoit yaratish; 3) insonning
salomatligiga ziyon keltiruvchi omillarni kamaytirish va tugatish; 4)
bem orlarni, yoshu qarilarni sportga qiziqtirish, uni keng ommaga
yoyish; 5) har bir kishini o ‘z salomatligiga e ’tibor bilan qarashga,
uni saqlashga o'rgatish.
Psixogigiyena shartli ravishda quyidagi turlarga boMinadi: 1) yoshga
oid psixogigiyena; 2) aqliy va jism oniy m ehnat psixogigiyenasi; 3)
o'rganish va o'rgatish psixogigiyenasi; 4) oila va jinsiy hayot psixogi
giyenasi; 5) turmush psixogigiyenasi; 6) bemor odam psixogigiyenasi.
Yoshga oid psixogigiyena bolalik davridan, ya’ni chaqaloq tug‘ilgan
davrdan boshlanishi kerak. Chunki insonning shaxs sifatida shakllanishi
juda erta boshlanadi. Bolaning yashash faoliyati o ‘yinlarga asoslangan
b o ‘ladi. Uning idroki yoshiga mos bo‘ladi. Bola o ‘zi qiziqqan narsa
bilan shug‘ullanadi. Bolaning yonida ehtiyot bo‘lib gapirish, uni
to ‘g‘ri yo‘lga boshlash, kamchiliklarini o ‘z vaqtida tuzatib borish
o ‘ta muhimdir. Bolani qattiqqo‘llik bilan emas, faqat uqtirish yo‘li
va tayinlash bilan tarbiyalash mumkin. Bolani ortiqcha erkalatib
yuborish, uning aytganini qilaverish, talablarini bajaraverish ham
yaxshi oqibatlarga olib kelmaydi, u qaysar, o ‘jar, ota-onani hurm at
qilmaydigan b o ‘lib o ‘sadi. Bolani uning yoshiga mos turli o'yinlar
bilan mashg‘ul qilish kerak. Bolani teatrlarga, sirkka, hayvonot
bog'lariga olib borish, uni tabiat q o ‘ynida tarbiyalash, bolaning
sinxron rivojlanishida juda muhim ahamiyat kasb etadi.
Bolalar psixogigiyenasida kattalar xulq-atvori, aw alam bor ota-
onasining xulq-atvori o ‘ta muhim ahamiyatga ega. Doimo janjal
b o ‘ladigan, ichkilik ichiladigan, kitob mutolaa qilinmaydigan oilada
yaxshi farzand voyaga yetishi ancha murakkabdir. Bola ota-onaning
yaxshi fazilatlariga ham , yomon qilig‘iga ham taqlid qiladi. Hali
bolada bosh miya yarim sharlari p o ‘stlog‘i funksional jihatdan to ‘la
shakllanmaganligi sababli ularda yaxshi-yomonni tahlil qilish imkoni
past bo‘ladi. Bolani hayotga o'rgatib borish, uning tafakkuriga mos
hikoyalar, ertaklar aytish, hayotdan misollar keltirib borish bolada
hayotga qiziqish uyg‘otadi, insonlarga m ehr-m uhabbatli b o ‘lishga
undaydi.
Agar ota-ona bolada fanning, san’atning yoki hunam ing qaysidir
bir turiga qobiliyatni sezib qolsa, unga har tom onlam a yordam berib,
www.ziyouz.com kutubxonasi
barcha sharoitni yaratib berishi zarur. Lekin bolani ilmli qilam an
deb, unga keragidan ortiqcha talab q o ‘yib yuborish, dars qilishga
majbur qilaverish, ko'chada biroz o ‘ynagani q o ‘ymaslik bolada
depressiya alomatlari rivojlanishiga sabab boiadi. Bunga shunday misol
keltirish mumkin. Hali 8 yoshga to ‘lm agan G. ismli qizchani bizga
ko‘rsatishdi. Qizcha bosh og‘rig‘idan shikoyat qilar edi. O ta-onasi
vrach qabulida boMib, qizchada bosh og‘rig‘i sabablarini aniqlay
olishmaganligini va berilayotgan dorilar foyda bermayotganini aytishdi.
Q izchani tekshirish m obaynida shu narsa m a’lum b o ‘ladiki, u
um um an kam gapirar, bir nuqtaga qarab turaverar, doktor bergan
savollarga zo‘rg‘a javob berar edi. 0 ‘zi haqida gapirib berishni iltimos
qilganda, faqat boshi og‘rishini aytgan. Qizni tekshirayotib unda
depressiya alom atlarini aniqladik. Qiz a w a l hech qanday kasal
bo‘lmagan, miya jarohatlari olm agan, ichki a ’zolari ham sog‘lom
edi. Qizchadan boshing doim o og‘riydiini, og'rim agan payti borm i
desa u: «Ha, doimo og'riydi, lekin noyabr oyida og‘rimadi», deb
javob beradi (bem or fevral oyida tekshirilayotgan edi).
Qizdagi bosh og‘riqning sabablari har tom onlam a tekshirilib,
kasallik anam nezi yaxshilab o ‘rganilgandan keyin shu narsa m a’lum
bo‘ldiki, qizni 6 yoshligidan boshlab o ‘qitish kuchaytirilgan m ak-
tabga berishgan. Bundan tashqari, qizcha maktabdan qaytganda,
ingliz tili o'qituvchisi uyda u bilan m ashg'ulot olib borgan, keyin
esa ota-onasi qizchaning bilimini tekshirish bo‘yicha doim o savol-
javoblar o'tkazgan. Qizcha 6 yoshga to ‘lganidan keyin ko‘chaga
tengdoshlari bilan o ‘ynagani chiqishga qo'yilm agan. Albatta, bolaga
qo‘yilgan bu ortiqcha talablar uni ruhan charchatib q o ‘ygan. O 'q i-
tuvchilar va ota-onasi oldida doim iy m as’uliyat sezgan qizchaning
miyasi doimo hissiy zo‘riqishda bo'lib, bora-bora u kamgap, faqat
savollargagina javob beradigan, o ‘z tengdoshlari bilan o'ynamaydigan
b o ‘lib qoladi. So‘ngra esa qizchada doim iy bosh og'riq rivojlanadi.
Noyabr oyida esa qizcha maktabdan ta ’tilga chiqqan, otasi esa boshqa
shaharga xizmat safariga ketgan edi. Q izcha bu davrda, tabiiyki dars
qilmagan va ko‘p vaqtini toza havoda o"z tengdoshlari bilan o ‘ynab
o'tkazgan. Bundan xulosa qilib, qizchaning ota-onasiga barcha
talablarni kamaytirish, ularni qizning yoshiga moslash, ingliz tilini
o ‘qitishni vaqtincha to ‘xtatish, toza havoda sayr qilishga imkon berish
zarurligi tavsiya qilindi. Bu talablar bajarilgandan keyin qizchada
depressiya alomatlari (kamgaplik, ishtaha yo‘qligi, hech narsaga
qiziqmaslik va bosh og‘rig‘i) o ‘tib ketdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Bundan xulosa shuki, ko‘pchilik asab-ruhiy buzilishlarning sababi
noto‘g‘ri hayot tarzi, ortiqcha hissiy zo‘riqish, yoshga mos boMmagan
talablarning qo‘yilishidir. Bu salbiy omillar bartaraf qilinmas ekan,
dori-darm onlarning ta ’siri ko'zlangan maqsadni bermaydi.
Psixogigiyenaning asosiy maqsadi ham salbiy asab-ruhiy omillarni
bartaraf qilishdir. Bolalarni maxsus kuchaytirilgan maktabga bera-
yotganda psixologga ko‘rsatish zarur va ular keyinchalik ham vaqti-
vaqti bilan psixolog nazoratida turishi kerak.
Shunday ekan, maktab yoshidagi bolalar psixogigiyenasi haqida
alohida to ‘xtalib o ‘tish o ‘rinlidir. Bu yerda o ‘quvchilarga darsdagi
ortiqcha yuk, ular orasidagi yoki o ‘quvchi bilan o ‘qituvchi orasidagi
kelishmovchiliklarni o ‘rganish va ularni bartaraf etish yo‘llarini izlab
topisli zarur.
Psixologiya va umum an tibbiyot uchun eng dolzarb muammolarga
to ‘la boMgan davr — bu o‘smir!ik davridir. 0 ‘smirlik davrida nafaqat
ruhiy o ‘zgarishlar, balki aqliy va jismoniy o ‘zgarishlar ham keskin
kechadi. Bu davr — o ‘tish davridir. 0 ‘smir — hali kechagi bola,
lekin u hali katta kishi ham emas. 0 ‘smir o ‘z oldida turgan muam-
molarni o ‘zi yechishga ruhan hali tayyorboMmasligi mumkin. Lekin
uni hali sen yoshsan deb hadeb tergayverish unda qaysarlikni yuzaga
keltirishi mumkin. 0 ‘smirning mustaqilligini tan olgan holda, uning
oldida har bir narsaga mas’uliyat hissini tug‘dira borish o‘ta muhimdir.
U yechishi kerak boMgan muammolardan q o ‘rqmasligi, shu bilan
birga, bu muammoga yengiltaklik bilan qaramasligi kerak. Bu davrda
o ‘smir uchun eng katta m uam m olardan biri seksual muammodir.
Qizlarda esa hayzning kelishi ham chuqur hissiy hayajonlanishlar,
qo‘rquvlar bilan kechishi mumkin. Bunday paytlarda ota-onasining,
yaqinlarining maslahati juda zarur. Bunday holatda vrach-psixologning
vazifasi — o ‘smirda kechayotgan jarayonlarni o ‘z vaqtida hal qilib
borishdan iborat. S port va badantarbiya m ashqlarini bajarish,
mehnatning o ‘ziga yoqqan turlari bilan shug‘ullanish, organizmni
chiniqtirib borish o ‘sm ir uchun g‘oyat muhimdir.
Katta yoshdagilar psixogigiyenasi, ko‘pincha, kishining egal-
lab turgan lavozimiga, kasbiga va ish faoliyatiga bogMiq. Bu davrda
oila va jinsiy hayot psixogigiyenasi alohida e ’tiborni talab qiladi. Bu
m uam m oni o ‘z vaqtida Zigm und Freyd chuqur o ‘rgangan edi.
Z.Freyd jinsiy hayotda baxtsizlikka uchragan oila psixologiyasini
o ‘rganib, jinsiy hayot nuqtai nazaridan insonlarda nevroz, psixoz
kabi kasalliklarning kelib chiqish mexanizmlarini o ‘z kuzatuvlariga
www.ziyouz.com kutubxonasi
asoslanib yoritib berdi. Jinsiy zaiflik b o r oilada baxtli hayot b o ‘l-
maydi, bunda nafaqat oilada, balki jam iyatda ham ular o ‘z o ‘rnini
topib keta olmasliklarini isbotlab bergan. E r-xotin orasidagi nafaqat
yaxshi m unosabat va xushmuomalalik, balki normal jinsiy m unosa-
batlar ham mustahkam oilaning asosini tashkil qiladi.
Jinsiy hayot — hayot m azm unini ifodalab beruvchi vositadir,
chunki busiz avlodni davom ettirib bo'lmaydi. Jinsiy hayotdagi keskin
o ‘zgarishlar klimakterik davrda, involutsion davrda salbiy tom onga
ketishi kishi ruhiy faoliyatiga ta ’sir qilm asdan qolmaydi. Shuning
uchun ham jinsiy hayot psixogigiyenasini alohida o'rganish talab
qilinadi. Oila m ustahkam boMishi u ch u n nikohga katta e ’tibor
qaratilm og‘i kerak. Turmush qurayotgan ikki yosh, albatta, tibbiy
ko'rikdan, genetik va psixologik tekshiruvlardan o ‘tib, salomatligi
haqida maxsus tibbiy m a’lum otnom ani olgandan keyin turm ush
qurish haqida xulosaga kelish mum kin. Aks holda, bu nikoh baxtsiz
b o ‘ladi. Qiz bersang ham, olsang ham , yetti avlodini surishtirib ish
qil, deb bekorga aytmagan xalqimiz. Bitta oilaning baxtsizligi, uning
qarindoshlarining, qolaversa, butun jam iyatning baxtsizligi sifatida
qaralishi kerak. H aqiqatan ham shunday.
Jinsiy a ’zolarning anatomiyasi va fiziologiyasi haqida turm ush
qurayotgan yoshlar dastlabki ilmga ega bo‘lishlari kerak. Jinsiy a ’zolar
haqida oddiy bilimga ham ega boMmagan yoshlarga turm ush qurishga
faqat ularning sevgi-muhabbatiga asoslanib ruxsat beriladi. H am m aga
m a’lumki, bu muhabbat, ko'pincha, tashqi ko‘rinishga asoslangan
bo‘lib, turm ush qurayotgan yigit yoki qizda ruhiy kasallik borm i-
yo‘qmi, nevropatolog yoki psixiatrlarning tibbiy xulosasi qanday?
Bularga e ’tibor, ko‘pincha, turm ush qurishdan oldin em as, balki
buzilganidan keyin beriladi. Biz turm ush qurgandan keyin turm ush
o ‘rtog‘ining ruhiy kasalligi borligi va uning ota-onasi to ‘ydan oldin
farzandining «aybini» yashirganligidan katta janjallar chiqib, butun
boshli oilalar sudlashib yurganining guvohi bo'lganm iz.
Qariyalar muammosi har qanday jam iyatda ko‘ndalang turgan
muammodir. Chunki ular ishga yaroqsiz b o ‘lib qolganlaridan keyin,
ba’zan farzandlari e ’tiboridan ham chekkada qolib ketishadi. Ayniqsa,
doim o faol hayot kechirib kelayotgan kishi nafaqaga chiqib, ishsiz
qolganda, uning ruhiyatiga katta ziyon yetishi mum kin.
Shuning uchun qariyalarning salomatligini saqlash, ularni mahalla
yoki o'zining aw algi mutaxassisligi bilan bog‘liq ishlarga jalb qilish,
www.ziyouz.com kutubxonasi
ularning jismoniy va ruhiy salomatligini tiklashga va saqlashga yordam
beradi.
Psixogigiyena fani doim o takomillashib boradigan fandir. Bir
necha yillardan so‘ng psixogigiyenaning maqsad va vazifalarida yangi
yo‘nalishlar paydo bo‘lishi tabiiy.
Do'stlaringiz bilan baham: |