30-rasm. Bu rasmda 4 vaziyat aks ettirilgan (X.Bidstrup bo ‘yicha). Vaziyat
ni diqqat bilan о ‘rganing va kim qaysi temperament egasi ekanligini aniqlang.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Ikkita tem peram ent vakillari — sangvinik va flegmatiklar turm ush
qiyinchiliklariga juda turg‘un moslasha oladilar. Sangvinik va xoleriklar
ko‘p tarqalgan tem peram entlar sirasiga kiradi.
Hayvon va odam uchun umumiy boMgan oliy nerv faoliyati yoki
tem peram entlar tipiga qo‘shimcha ravishda I.P.Pavlov odam larni
fikrlovchi, shoirtabiat vaaralash tiplarga ajratgan. Fikrlovchilarda
ikkinchi signal sistemasi birinchi signal sistemasidan ustun turadi.
Bunday kishilar borliqni vositali, fikrlash orqali idrok etadi. U lardan
farqli oMaroq, shoirtabiatlarda bevosita idrok etish va his etish yaqqol
ifo-dalangan boMadi va ularda birinchi signal sistemasi katta ahamiyatga
ega boMadi. Shunga muvofiq «fikrlovchilar» intellektual faoliyat, tah-
lil va abstraksiyaga ko'proq moyil boMsa, shoirtabiat kishilar esa
sa n ’at bilan shug‘ullanishga moyil boMishadi (artistlar, aktyorlar,
shoirlar).Aralash tipgakiruvchilarning faoliyati aniq bir yo‘nalishga
ega boMmaydi. Shuni ta’kidlab o‘tish joizki, I.P.PavIov odamlarni «shoir-
tabiatlilar» va«fikrlovchilar» tiplarigauzil-kesil boMishgaurinmasdan,
balki kishilardauchrab turadigan anashu tip larn i ajratgan, xolos.
8.3. X arakter
«Temperament» va «xarakter» tushunchalari bir-biriga yaqin turadi.
Xarakter shaxsning muhim va o‘ziga xos sifatiy tomonidir. Ayni paytda,
shaxsning ayrim xususiyatlari ham xarakterga, ham tem peram entga
aloqador boMishi mumkin. Xulq-atvor shaxsning yo'nalganligi, iro-
dasi va faoliyati bilan uzviy bogMangandir. X arakterning k o ‘p sonli
tasniflari mavjudligiga qaram asdan, uning u m um qabul qilingan
tasnifi hanuzgacha yo‘q.
Xarakterning xususiyatlari juda ko‘pdir. Uning uchun qat’iyatlilik,
shijoatlilik, tirishqoqlik, vazminlik, dovyuraklik, jasorat va aksincha,
ju r ’atsizlik, q o ‘rqoqlik, q at’iyatsizlik, gum onsirash kabi xususiyatlar
mansubdir. O dam ning individual xususiyatlarini yetarlicha aks etti-
ruvchi xarakterning umum qabul qilingan tasnifi yo‘qligidan, odatda,
xarakterga baho berish uchun kishiga xos boMgan eng muhim belgilarni
shunchaki sanab o ‘tishdan foydalaniladi. M asalan, saxiy, m aqtan-
choq, quvnoq, yolg‘onchi, kam suqum , o ‘ch oladigan, xasis, dov-
yurak, bag‘ri keng, q at’iyatli. Agar tem peram ent tug‘ma xususiyat
boMsa, xarakter ko‘p jihatdan tarbiyaga va kishining hayot tajribasiga
aloqador boMadi. X arakterni shakllantirishda tarbiya, ta ’lim berish
va oilaning tutgan o ‘rnini ham eslatib o ‘tish joizdir.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Xarakter tana tuzilishiga bog‘liqmi? Bu savol qadimdan ko‘pchi-
likni qiziqtirib kelgan. 1921-yili Ernst K rechm er shu masalaga oid
«Gavda tuzilishi va xarakter» nomli asarini chop qildiradi.
Ushbu monografiyada olim turli somatik konstitutsiyalarni bayon
qilgan. Uning asarida pikniklar o ‘rta bo‘yli, boshi, ko‘kragi va qorni
nisbatan katta va semizlikka moyil bo'lgan kishilar deb ta ’riflanadi.
Leptosom lar esa uzun gavdali, chayir boMishadi. Bu gavda tuzilishi
atletik tuzilishdan kam farq qiladi. Diplastik gavdali kishilardatana
nomutanosib tuzilishi bilan ajralib turadi. Bunday holat yevnuxoidizm
va boshqa nuqsonlari bo'lgan endokrinopatiyalarda kuzatiladi.
E.Krechm erning fikricha, leptosom, astenik, atletik va shuning
dek, displastik, gavda tuzilishiga ega bo‘lgan kishilar shizofreniya
kabi kasalliklarga moyil b o ‘lishadi.
Keyinroq E.K rechm er shizoid va sikloidlarga quyidagicha ta ’rif
bergan: shizoidlar uchun autizm (yolg‘izlikka moyillik), injiqlik,
sovuqqonlik xosdir. Sikloid-pikniklarda kayfiyat o ‘zgarib turadi, ya’ni
tushkunlik vagipom aniakal elementlar bir-biri bilan almashinib tu
radi. Xulq-atvorning xuddi shu xususiyatlari shizotimik va siklotimik-
larda ham kuzatiladi. Uning fikricha, sog'lom shizotimiklar shizo-
freniyaga uchragan bemoriarning qarindoshlari orasida uchrab turadi,
ayni paytda, shizofreniyaga chalinganlar kasal bo‘lmasidan aw al
shizoidlar va shizotimiklar hisoblangan. Sog'lom siklotimiklar, psixo-
patik sikloidlar va maniakal depressiv psixozga uchragan bem orlar
o ‘rtasida ham xuddi shunday bog‘lanish bor.
E.Krechm erning bu nazariyasiga qarshi e ’tirozlar ko‘p b o ‘lgan
va psixologlar sog‘lom odam xarakterini tana tuzilishiga bog‘lab
o ‘rganish n oto‘g‘ri deb hisoblashgan.
Sheldon gavda tuzilishini normal va patologik xulq bilan bog‘lab
o ‘rgangan. Sheldonning tipologiyasi u yoki bu embriologik tuzil-
malarning ustun kelishiga asoslangan.U uch tip n i ajratadi: 1) En-
doderm adan taraqqiy etuvchi ovqat hazm qilish sistemasining ustun
turishi (endom orfizm ). Bu tipga ishtahaning zo‘r bo‘lishi, quv-
noqlik, shirinsuxanlik xos bo‘ladi. Bu tem peram entni Sheldon
visserotoniya deb atadi. 2) M ezomorfizmda m ezodermadan y o ‘l
oladigan suyak-mushak sistemasining taraqqiy etishi ustun keladi.
Bu tem peram ent (samototoniya) faollik, hukmronlik bilan tavsif-
lanadi. 3) Ekto-morfizmda ektodermadan rivojlanuvchi asab sistemasi
taraqqiy etishi ustun turadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Do'stlaringiz bilan baham: |