Z ibodullayev



Download 12,93 Mb.
Pdf ko'rish
bet111/283
Sana09.12.2021
Hajmi12,93 Mb.
#190548
1   ...   107   108   109   110   111   112   113   114   ...   283
Bog'liq
Tibbiyot psixologiyasi (Z.Ibodullayev)

О ‘tkir Hoshimov
VIII  BOB.  SHAXS.  TEMPERAMENT.  XARAKTER
8.1.  Shaxs  haqida  tushuncha
Shaxs individualligi bilan ta ’riflanadi.  Kishi o ‘z jism oniy xususi- 
yatlari bo‘yicha boshqalarga o ‘xshamaydi, psixologik nuqtai nazardan 
qaraganda ham  bir xil odam bo'lmaydi. Vrach bem orni o'rganayotib, 
uning  shaxsiyatiga  ham  e ’tibor beradi,  shu  bilan  birga  bem or  ham  
vrachning  shaxsiga  e ’tibor  qiladi  va  kuzatadi.  Shaxsning  aniq  bir 
ta ’rifmi  berish  mushkul.
Psixologiyada  shaxs  o'zining  y o ‘nalganligi  va  qobiliyati  bilan 
xarakterlanadi. Yo‘nalganligi deyilganda, odam  ehtiyojlari,  qiziqish- 
lari,  istaklari,  moyilligi,  e ’tiqodi,  orzulari va dunyoqarashi tushuni- 
ladi.  Zam onaviy,  madaniyatli  kishilarning  qiziqishlari  turli-tum an 
boMadi.  Qiziqishlar yoshga qarab o ‘zgarib boradi.  U ch  yoshdan besh 
yoshgacha bo ‘lgan sog'lom bolalarda ham m a narsani bilishga qiziqish 
yaqqol  ifodalangan  bo'ladi.  Bu  yoshdagi  bolalarning  savollari  «bu 
nima?»,  «nega?»,  «nima  uchun?»  dan  iborat  b o ‘ladi.  M aktabgacha 
yoshda o ‘yinchoqlarga, ular bilan o'ynashga va  mazmunli o'yinlarga 
qiziqish  uyg‘onadi.  Xuddi  shu  davrda  bolada  rasm  solishga,  jonli 
tabiat  va  hayvonlarga  qiziqish  paydo  bo'ladi.  Keyin  ertaklarga, 
fantastika, kulgi, hazil-mutoyibalarga ham qiziqish uyg'onadi.  O'qish- 
ga  va  ayrim  fanlarga  (m atem atika,  geografiya,  adabiyot)  qiziqish 
um um an ancha erta rivojlanadi.  Bu qiziqishlar vaqtinchalik va doimiy 
bo‘lishi  mum kin.  Texnika  va  sportga  qiziqish  ham   birm uncha  erta 
uyg‘onadi.  Badiiy adabiyotlarga qiziqishning o'ziga xos qonuniyatlari 
bo'ladi:  aw alam bo r  ertaklarga,  keyin  esa  sarguzasht,  fantastik, 
detektiv adabiyotlarga, so'ngra rom antika, jinslar orasidagi m unosa- 
batlarga va siyosatga qiziqish  paydo  boMadi.  Lekin  b a ’zi  qiziqishlar 
parallel holda kuzatilishi ham  mum kin.
Ilm iy  va  ijtimoiy-siyosiy  adabiyotlar  kitobxonlar  qiziqishining 
boshqa  bir  tomonidir.  B em or  kishining  adabiyotlarga  qiziqishini, 
alb atta,  tahlil  qilish  va  u  adab iy o tlarn i,  k in o film larn i  qanday 
o ‘zlashtirayotganini  bilish  lozim.  Bu  shaxs  xususiyatlarini,  uning 
tafakkur  doirasini  tushunish  u ch u n   o ‘ta  zarurdir.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Qiziqishlar odam ning didiga ham  bog'liq.  Did odam  hayotining 
turli  xil  davrlarida,  goho  erta,  goho  esa  kech  paydo  b o ‘ladi. 
Dunyoqarash  va  falsafa  masalalari va hayot  mazmuniga  qiziqishlar 
ko'pincha,  qariyb yigirma yoshda paydo bo'ladi.  Xuddi shu yoshda 
yoki  biroz  keyin jam oat  ishlariga  qiziqish  uyg‘onadi.
O lzga jinsga qiziqish  (mayl)  12—15 yoshdan boshlab rivojlanadi. 
Qiziqishlarning turidan tashqari, ularning ijtimoiy mavqeyi va kengligi 
ham  ahamiyatlidir.  Qiziqishi chegaralangan odamlar faqat o ‘z hunari 
bilan  cheklanib  qoladi.  Qolganlarining  ham m asi  deyarli  ularni 
qiziqtirmaydi.  Qiziqish  doirasi  keng bo‘lgan odam  ko‘proq bilishga 
intiladi.  U  fan-texnikaning  turli  xil  sohalarini  egallab,  ijtimoiy- 
siyosiy  masalalar,  san’at,  sport  bilan  qiziqadi.  Lekin  sanab  o ‘tilgan 
barcha qiziqishlar bir xil qimmatga ega boMmaydi. Ulardan biri asosiy, 
qolganlari  —  ikkinchi  darajali  ahamiyatga  ega bo‘ladi.  C hunonchi, 
vrach  uchun  quyidagi  fanlar  —  anatomiya,  terapeya,  farmakolo- 
giya,  psixologiya eng diqqatga sazovor sanalsa,  bu  esa  unga siyosat, 
musiqa,  sport,  she’riyat,  ov qilish bilan qiziqishga xalaqit bermaydi.
Qiziqishlarning barqarorligi ham  ahamiyatlidir.  Ba’zi bir odam ­
larda  ularning  asosiy  qiziqishlari  um rbod  ham roh  bo'ladi,  bosh- 
qalarda tez paydo bo‘lib,  o ‘tadi-ketadi.  Psixopatiyalarda,  ko‘pincha, 
qiziqishlar  beqaror  bo‘ladi.  N atijada,  kishi  shunchaki  qiziquvchan 
bo‘lib  qoladi,  am alda  esa  hech  bir  faol  ish  qilmaydi  yoki  chala 
bajaradi.  Qiziqishlar kuchli va sust bo'lishi mumkin.  Kuchli qiziqqan 
odam   to ‘siqlarni  yenga  oladi,  kerak  bo‘lsa,  qurbon  b o ‘ladi.  Odam 
shaxsiga  batafsil  ta ’rif  berish  uchun  uning  qiziqishlarini  chuqur 
o ‘rganish  zarur.
Buyuk shaxslar o ‘z aql-zakovati va ilmi bilan,  ko'pincha,  avliyo 
darajasigacha yetgan  bo‘ladi.  A hm ad Yassaviy,  Bahouddin  Naqsh- 
bandiy,  N ajm iddin  Kubro,  Ibn  Sino,  Al-Xorazmiy,  Im om   Buxoriy 
kabi  allom alarni  bunga  misol  qilib  ko‘rsatish  m um kin.  H ar  bir 
odam ning  dunyoqarashi  ko‘proq  uning  biror  maqsadga  intilgani, 
tarbiyasi,  orttirgan  bilimlari  va  hayot  tajribasiga  bog‘liq.  Ijtimoiy- 
tarixiy shart-sharoitlar kishining dunyoqarashi shakllanishida muhim 
o ‘rin  tutadi.  Agar  kishining  dunyoqarashi  jam iyatda  kechayotgan 
salbiy jarayonlarga mos kelmasa va shunday bo‘lsa-da, bu jarayonlar 
ijobiy deb ta n  olinsa, bu holat shaxsning jamiyatga va atrofdagilarga 
bo'lgan munosabatini butunlay o ‘zgartirib yuboradi.  Shuning uchun 
h a m   b u y u k   sh a x sla r  ( C h o ‘lp o n ,  F itra t  va  b o s h q a la r)  o ‘z 
zam onasining  qurboni  b o ‘lishgan  yoki  qatag‘on  qilingan.
www.ziyouz.com kutubxonasi


K o‘pchilik olimlarning yutuqlarida, ularning shaxsi m uhim  aha- 
miyatga  molik ekanligi,  shaxsning  ilm -fan  rivojlanishiga katta ta ’sir 
ko‘rsatishi  aytib  o ‘tiladi.  H ar  qanday  odam ,  u  qaysi  kasb  egasi 
boMishidan  q at’i  nazar,  shaxs  boMib  kam ol  topishi  kerak.
Shaxsning  kamol  topishida  qobiliyat  va  iste’dodning  ham   aha- 
miyati  katta.  Qobiliyat  muayyan  faoliyatni  muvaffaqiyatli  amalga 
oshirish uchun zarur boMgan individual xususiyatdir. O dam  qobiliyatli 
boMib  tug‘ilmaydi,  balki  yetishadi.  Ilk  bolalik  davridan  boshlab, 
odam da  nim agadir  qobiliyat  nishonalari  boMadi,  nim agadir  esa 
boMmaydi.  Buni  ota-ona  darrov  ilg'ab  olsa,  keyinchalik bola yetuk 
shaxs boMib yetishishi mumkin. Alisher Navoiydagi she’riyatga boMgan 
qiziqish  ilk bolalik yoshidan  ilg‘ab  olingan  va  unga  h ar tom onlam a 
ko‘ mak berilgan. Natijada,  Hazrat Navoiy buyuk shaxs boMib yetishdi 
va  she’riyat  sultoni degan  nom ni  oldi.  D em ak,  qobiliyatni taraqqiy 
ettirish zarur.  Bordi-yu qobiliyatning nishonasi boMmasa, uni  rivoj- 
lantirib  boMmaydi. M asalan,  skripkachi  boMish  uchun  b ir  emas, 
bir  necha  qobiliyatga  ega  boMish  lozim.  S kripkachi  m arom ni 
sezishi, musiqiy va kinestetik xotirasi boMishi,  qoM barm oqlari mayin 
va aniq harakat qilmogM lozim.  Bunga yana  musiqiy did,  hissiylik va 
k o ‘pgina  boshqa  qobiliyatlar  q o ‘shiladi.  A na  shu  xususiyatlar 
boMganda,  sanab  o'tilgan  barcha  qobiliyatlarni  o ‘qish  va  m ashq 
qilish jarayonida rivojlantirish  mumkin.
C hunonchi,  Ibn  Sino,  A l-Xorazm iy,  Abu  R ayhon  Beruniy, 
Alisher  Navoiy,  Al-Farg‘oniy,  Bobur,  K am oliddin  Behzod,  Foro- 
biy,  Rudakiy,  A.S.  Pushkin,  M otsart,  Shekspir,  Paskal,  Leonardo 
da Vinchi,  Mikelandjelo kabi  allom alarda qobiliyat va iste’dod juda 
erta,  ya’ni bolalik davridan hayratlanarli darajada  rivojlangan.  Lekin 
aksariyat olimlarning,  ixtirochilaming,  davlat arboblarining iste’dodi 
yetuk yoshda namoyon boMadi.
K o'pchilik  o ‘quvchilaming  darslarni  o'zlashtirishlari  tam om ila 
pedagogik jarayon sifatiga bogMiq va ularning barchasi yaxshi o'qishlari 
kerak,  degan fikr xatodir.  Barcha o ‘quvchilar ularning qobiliyatidan 
q at’i  nazar,  yaxshi  o ‘qishlari  zarur degan  fikr,  o ‘qitishning  soxtala- 
shuviga va sifatining pasayishiga, baholami sun’iy ravishda oshirishga, 
m aktab  vaoliy  o ‘quv  yurtlarida tegishli  d ip lo m ni  rasmiyatchilik 
asosida berishga olib keladi.
Shaxsga ta ’rif bera turib,  biz buyuk allom alarda talant kurtaklari 
erta  yoshdan  boshlab  nish  urib  boshlashi  haqida  aytib  o ‘tdik.  Shu 
yerda shaxs bilan bogMiq yana bir qiziq muammo haqida so‘z yuritishni
www.ziyouz.com kutubxonasi


lozim  deb  topdik,  ya’ni,  buyuk  shaxslarning  (dohiylarning)  ruhiy 
nuqsonlari to ‘g‘risida.  Psixopatiya alomatlari bo'lgan buyuk shaxslar 
haqida  ilmiy  adabiyotlarda  turli  m a’lumotlarni  uchratish  mumkin. 
Psixopatiya — bu shaxsning patologik o'zgarishi bo'lib, odatda tug‘ma 
b o ‘ladi.  Psixopatiyaga  doir  m a ’lum otlar  psixiatriya  darsliklarida 
mufassal yoritilgan.
Psixiatrlar  iqtidor va  ruhiy  nuqsonlar orasida uzviy bog‘liqlikni 
aniqlashga doim  harakat qilishgan.  Bu bog‘liqlikni o'rganish deyarli 
100  yil  oldin  boshlangan.  Olim lar tarixiy  shaxslarning  hayoti  bilan 
qiziqib,  ularning  psixologik  anam nezi,  oila  a ’zolari,  qarindosh- 
tuqqanlari,  ota-onasi  va  farzandlari  haqida  m a’lum ot  yig‘ishgan. 
Buning natijasida antiqa bir xulosaga duch kelishgan:  agar geneologik 
shajaraning  bir  shoxchasi  bo'ylab  ularning  ajdodlarida  (ota-onasi, 
buvasi,  buvisi)  iqtidorli  shaxslar  aniqlangan  b o is a ,  boshqa  bir

Download 12,93 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   107   108   109   110   111   112   113   114   ...   283




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish