Z ibodullayev

8.2.  Temperament  va  uning  tiplari
Tem peram ent odamning tevarak-atrofdagi voqealarga m unosa­
batini,  hissiyotining  ayrim  xususiyatlarini  belgilab  beradi.  T em pe­
ram ent  ong,  xotira,  aql-zakovat  va  qobiliyatni  aks  ettirmaydi.  Shu 
bois ham  barcha temperament vakillari orasida iqtidorli va iqtidorsiz, 
ilmli  va  ilmsiz,  vijdonli  va  vijdonsiz  kishilarni  uchratish  mumkin. 
Tem peram entning to ‘rta tip i m a ’lum:  sangvinik,  flegmatik,  xolerik 
va melanxolik.
A.Eynshteyn
(1879-1955)
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

I.P.Pavlov  eksperim ental  tarzda  tem peram entning  fiziologik 
asoslarini  o'rgandi.  U   shuningdek,  tem peram entning  aniq  tasnifiy 
belgilarini  aniqlab,  bu  tushunchani  ancha  kengaytiradi  va  yangi 
m a’no-mazmun berib to'ldiradi.  Biroq itlarda aniqlangan asab tizimi 
ti plari  odamdagiga o'xshab  ketsa-da,  lekin ularni  odamga mexanik 
tarzda ko'chirib bo‘lmaydi.
Tem peram entning  4  tipiga  ta ’rif beramiz.
Sangviniklar
 —  chaqqon, tirishqoq,  m ehribon, ta ’sirchan kishi- 
lardir.  U lar tevarak-atrofga  tez  moslashadi.  Reaksiyalari yetarlicha 
kuchli  yoki  o ‘rtam iyona  b o ‘ladi.  U lar  bilim ni  tez  va  osongina 
o ‘zlashtirsalar-da, hamma vaqt ham puxta egallamaydilar.  M uomalada 
ular  ko‘proq  shirinsuxan,  gapdon  odam lardir.  Sangviniklar  ishga 
osongina berilib  ketib, jadal  ishlashga  qodir boMishadi,  lekin  m un- 
tazam ravishda doimiy m ehnat qilishga ancha qiynaladilar.  Shu bilan 
birga ular tirishqoq va faol bo‘ladilar.  Ular ancha dadil bo‘lib, boshqa 
kishilar  bilan  osongina  m uloqot  qiladilar.  Sangvinik  tem peram ent 
ayniqsa,  bolalarda  yaqqol  nam oyon  b o ‘ladi.
Flegmatiklar
  —  sangviniklarga  qaraganda,  birm uncha  vazm in 
kishilardir.  U larda shoshmaslik,  vazminlik  ancha barqaror bo ‘ladi, 
murakkab  hayotiy  vaziyatlarda  kam harakatchanlik  kuzatilsa-da, 
qo ‘yilgan maqsadga erishishda birmuncha barqaror,  bir so‘zli va dadil 
b o ‘lishadi.  Bilimlarni sekinroq o'zlashtirsalar ham,  lekin puxta egal- 
laydilar. Agar sangvinik alangaga o ‘xshatilsa (u tez yonib, tezda so‘na- 
di),  flegmatikka  sekin  va  uzoq  yonadigan  alanga  xos  bo'ladi.  Biror 
narsaga tez javob qilish kerak boMsa, flegmatiklar,  ko‘pincha, vaqtni 
boy  beradilar.  Bunda  sangviniklar  ulardan  ustun  keladi.  Q at’iylik, 
iroda va sabr-toqat talab qilinadigan ishlarda flegmatiklar ustun keladi.
Xoleriklar
  —  kuchli,  chaqqon,  vazmin  bo ‘lmagan  odam lardir. 
Ularning o'ziga xos xususiyati — jizzakilik va beqarorlikdir. Xoleriklar
—  faol, ishchan va to ‘xtovsiz reaksiyali odamlardir. U lar bir m arom da 
ishlay olishmaydi, goh g'ayrat bilan, goh imillab ishlashadi.  Shuning 
uchun ham  ehtiyotkorlik,  sabr-toqat va chidamlilik talab qilinadigan 
vaziyatlarda xoleriklar qiyin  ahvolga tushib qolishlari  mum kin.
Melanxoliklar
  —  g'am gin,  ju r’atsiz  va  m a’yus  kishilardir.  Saiga 
charchash,  biror ishga yetarlicha ju r’at etmaslik,  o ‘z fikrlari va istak- 
larini qondira olmaslik ular uchun xosdir.  Melanxoliklar,  ko‘pincha, 
arzimagan  qiyinchiliklarga  bardosh  bera  olmaydilar,  ularga  qarshi 
kurashdan  voz  kechadilar.  Sangviniklar  va  flegmatiklar  esa  qiyin- 
chiliklarni  oson  yengishadi,  xoleriklar  esa  ularni  hatto  yo‘q  qilib
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yuboradilar.  Melanxoliklarda ijobiy his-tuyg‘ulardan salbiy his-tuyg‘u- 
lar  ustunlik  qiladi.  Baxtli  voqealarga  qaraganda,  ularga  noxush  vo- 
qealar  ko‘proq  ta ’sir  qiladi.  Shuning  uchun  ham  ular  doimo  tush- 
kunlikda yurishadi.  Ular zaif va sust kishilardir.  30-rasmdagi vaziyatlar- 
ni  tahlil  qilib,  kim  qaysi  temperament  egasi  ekanligini  aniqlang.