Z. E. Azimova adu, Maktabgacha ta’lim fakulteti dekani, P. f d., dotsent

Таrbiya metodi (yunoncha “metodos” – yol) tarbiya maqsadigaerishishning yo’li; tarbiyalanuvchilarning ongi,irodasi, tuyg’ulari va xulqiga ta’sir etish usullari. Мактаб амалиётига татбиq этилганда, методлар – бу тарбияланувчиларнинг онги, иродаси, туйg’улари ва хулqига таъсир этиш усулларидир.Тарбиянинг мутлаqо янги методларини яратишга биронта тарбиячининг кучи етмайди. Методларни такомиллаштириш муаммоси доимо мавжуд, hар бир тарбиячи o’зининг имкониятига кo’ра уни hал qилади, тарбия жараёнининг аниq шарт-шароитларига .Тарбиянинг маqсад ва вазифалари. Тарбия маqсади ва мазмуни методларни тo’g’ри танлашга имкон беради. Маqсад qандай бo’лса, унга эришиш методлари унга мувофиq бo’лиши зарур. Тарбиянинг мазмуни шахснинг шаклланишига qo’йилувчи ижтимоий талаблар моhиятидан иборат. Унутмаслик керакки, айнан битта вазифа турли хил фикрлар билан тo’лдирилган бo’лиши мумкин. Шунинг учун методларни умуман мазмун билан эмас, балки аниq фикр билан боg’лаш g’оят муhимдир^11.

Tarbiyaning tabiatga uyg‘un bo‘lishi prinsipi– ijtimoiy pedagogika prinsipi, shunga ko‘ra ijtimoiy pedagog o‘z amaliy faoliyatida bolaning tabiiy holda rivojlanishi omillariga tayanadi.
Tarbiyaning tabiatga uyg‘un bo‘lishi prinsipi ilk bor buyuk slavyan pedagogi Yan Amos Komenskiy (1592-1670) bilan uning “Buyuk didaktika” (1632) degan ‘ng asosiy ishida ta’riflangan Komenskiy, inson tabiatning bir qismi sifatida uning ‘ng asosiy, umumiy qonunlariga bo‘ysunadi, deb hisobladi. Uning fikricha, tabiatning bu qonunlari o‘simliklar va hayvonlar olamida ham, shuningdek, insonga nisbatan ham o‘z ta’sirini o‘tkazib turadi. Ya.A.Komenskiy nafaqat tabiatning umumiy qonunlariga, balki bola shaxsi psixologiyasiga ham tayanardi. U bolalar, o‘spirinlar va yosh yigitlarning yoshiga oid tavsifiga tayanga holda o‘z bolalar ta’lim-tarbiyasi tizimini ilgari suradi, asoslaydi va quradi.
Komenskiydan ancha ilgari Harq Uyg‘onish davri buyuk qomusiy olimi va mutafakkiri Abu Ali ibn Sino (980-1037) o‘z ishlarida tarbiyaning tabiatga uyg‘un bo‘lishi haqida gapirgan ‘di.
Masalan, “Uy-ro‘zg‘or tutish” haqidagi asarida Ibn Sino yozgan ‘diki, inson aqlli mavjudot, shuning uchun tabiatda alohida o‘rin tutadi va uning qonunlariga ko‘ra rivojlanadi. “Yomon xislatlarni qayta tarbiyalash” asarida ‘sa Ibn Sino yozadiki, kimki ahloqsiz insonni tarbiyalamoqchi (qayta tarbiyalamoqchi) bo‘lsa, unda u uni har tomonlama o‘rganishi (insonni), inson tabiati qoidalarini bilishi kerak.
Natijada tarbiyaning tabiat bilan uyg‘un bo‘lishi prinsipi ko‘pgina buyuk pedagoglar tomonidan o‘z pedagogik va ijtimoiy pedagogik nazariyalari qurish asosi sifatida olingan ‘di. Masalan, fransuz faylasufi Jan Jak Russo (1712-1778) hisoblagan ‘diki, bola tarbiyasi tabiat bilan uyg‘un ravishda amalga oshirilishi kerak. U yozardiki, “Bolalar katta bo‘lishidan ilgari bola bo‘lishi kerak”.
Shveysar pedagogi Iogann Genrix Pestalotssi (1746-1827) etim va qarovsiz bolalar uchun muassasalar va bolalar uyini yaratgan, u hisoblardiki, tabiat maqsadi – inson tabiiy kuchlari va qobiliyatlarini rivojlantirishdir, bunda rivojlanish har tomonlama va uyg‘un bo‘lishi lozim.
Nemis olim-pedagogi Adolf Disterveg (1790-1866) ham I.G.Pestalotssi ketidan bu prinsipni ‘ng muhim tarbiya prinsipi deb hisoblagan. Uz ishlarida yozgan ‘diki, ta’lim va tarbiya jarayonida yo shva individual xususiyatlarni ‘‘tiborga olish lozim.
Tarbiyaning tabiat bilan uyg‘un bo‘lishi rus klassik pedagoglari ishlarida ham o‘z aksini topgan. K.D.Ushinskiy (1824-1871) o‘zining asosiy “Inson tarbiyaning mazusi sifatida” degan psixologik-pedagogik asarida yozgan ‘diki, bola tarbiyasi va ta’limi uchun tarbiya prinsiplari va qoidalarini bilish, balki inson tabiati asosiy qonunlarini bilish, ularni har bir aniq holda tatbiq qila olish lozim. K.D.Ushinskiy fiziologiya, gigiena va psixologiya (diqqat, xotira, tasavvur, hislar, iroda) asoslarini oldindan o‘rganish zaruriyatini asoslab berdi, buning asosida so‘zlash qobiliyatini, ahloqiy, ‘stetik va diniy hislarni, didaktikani o‘rganishga o‘tish mumkin.
Harq Uyg‘onish davri mutafakkir qomusiy olimi Abu Nasr al-Farobiy (873-950) pedagogikaning mustaqil fan sifatida ajralib chiqishiga qadar o‘z asarlarida ‘diki, inson tabiatning ‘ng ta’kidlagan oliy yutug‘idir va o‘z aqliga ko‘ra atrof-muhitni har tomonlama idrok qilish mumkin.
Abdulla Avloniy (1878-1934) “Turkiy guliston yohud ahloq” degan asarida turli shaxs ahloqiy xislatlarini tarbiyalashga katta ‘‘tibor beradi. Uning asarini o‘zbek tilida yozilgan pedagogika bo‘yicha birinchi darslik deb hisoblash mumkin.
1) Pedagogika mustaqil fan sifatida YA.A.Komenskiyning “Buyuk didaktika” (XVII asr) degan asaridan so‘ng ajralib chiqdi, unda didaktika prinsiplari va pedagogik jarayon qonuniyatlari aniq ta’riflangan.
Forobiy pedagogikani mustaqil fanga ajratmagan, uni siyosiy (fuqaro) fan tarkibiga kiritgan.
Uning fikricha, bolalarda ijobiy ahloq xislarini tarbiyalashda atrof-muhit katta tabiiy kamolotiga ishonardi, bola tabiatidan go‘zallik va mehr-oqibat bilan uyg‘un ravishda tug‘iladi.
Ijtimoiy pedagogikada tarbiyaning tabiat bilan uyg‘un bo‘lish prinsipiga amal qilib, quyidagi qoidalarga tayanish lozim:
-olalar yoshi xususiyatlarini ‘‘tiborga olish;
-bolalar jinsiy xususiyatlarini ‘‘tiborga olish;
-me’yordan chetga chiqish bilan bog‘liq bo‘lgan bolalarning individual xususiyatlarini ‘‘tiborga olish;
-bola shaxsidagi ijobiy, kuchli tomonlarga tayanish;
-bola tashabbuskorligini va mustaqilligini rivojlantirish.