‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abdurauf Fitrat, Abdulhamid Cho‘lpon
kabi ja d id c h ilik salaflarid a m illiy m u sta q illik va u m u m b a s h a riy
dem o k ratik q adriyatlar u c h u n kurashish ju d a izchil, faol y o ‘nalishda 
bo rg an . S h u n in g u c h u n u la r fojiaviy ta q d ir to p ish g a n . U la rn i R os- 
siya m u sta m la k a c h ila ri h a m , B u x o ro A m iri h a m , b o lsh ev ik lar 
h a m , o 'r ta a srch i m u sta b id — z o ‘rav o n lik k u c h la ri h a m b ir xilda 
sh id d a t b ila n q a ta g ‘o n qilganlar.
,,U lu g ‘ T u r k is t o n “ (1 9 1 7 -y il 1 2 - iy u n ) d a e ’lo n q ilin g a n
„ B ay o n i h a q iq a t“ m aq o la sid a
Behbudiy: ,JBilmoq kerakki, haq
olinur, berilmaydur. Har bir millat va m am lakat xalqi о ‘lining
89

---

huquqi, d in i va siy o sa tin i h a ra k a t, m a d a n iy a t ila bosh qa lard an
o l a d i ... B iz m u s u lm o n la r , x u s u s a n T u r k is to n m u s u lm o n la r i
ista ym izk i, hech b ir k ish i biznin g din va m illatim izg a zulm va ta h d id
qilm asun va bizni ham boshqcilarga ta h d id qilm oqqa f i k r va n iy a ti-
m iz y o 'q . Z otan, d in im iz-d a m unga m o n e d ir“,
deb yozgan edi.
A b d u ra u f F itra t esa o ‘zin in g „Sayyohi h in d “ , „ R a h b a ri n a jo t“ 
kabi asarlarid a (Istam b u l — 1913. 1915) m illiy istiqlol Y ev ro p ach a 
m a 'r i f a t, ilm - f a n , te x n ik a t a r a q q iy o ti, d e m o k r a tik h u q u q iy
erkinliklar, inson s h a ’nini yuksak tu tish , m u hofaza qilish kafolatlari 
orqali q o 'lg a k iritilish in i D a stu riy ta rz d a h a r to m o n la m a asoslab 
b e rg a n . A b d u r a u f F itr a t z a m o n a v iy la s h is h , m illiy la s h is h va 
aem o kratlash ish borasida ishtirokiyunchilarga xos bir to m o n lam alik
va in so niyat s h a ’niga q arsh i y o ‘nalish n i ch etlab o ‘ta olgan.
A b d u lh a m id S u lay m o n C h o ‘lp o n h a m o ‘zinin g b a rc h a nasriy 
va n a z m iy m e ro sid a , x u su san „ K e c h a va k u n d u z " ro m a n id a , 
„ D o 'x t u r M u h a m m a d y o r" k ab i h ik o y a la rid a y e v ro p a la s h g a n , 
m u ta raq q iy tu rk isto n lik ziyoli, ish b ilarm o n va istiq lolchi tim so lin i 
yaratg an . C h o 'lp o n n in g T u rk isto n m adhidag i s h e ’rlari k ey inch alik 
turkistonlik istiqlolchilar sharqiysi (m arshi)ga aylanib ketganligining 
sababi h a m u n d a ifo dalangan h ayotbaxsh falsafa, m illat va V atanga 
m u h ab b a t, u n i m u ta ra q q iy m a m la k a tla r q a to rid a k o ‘rish o rz u - 
a rm o n la ri ifo d alang an lig i edi. A yni a n a shu ja d id c h ilig im iz ra h - 
n a m o la ri B ehb ud iy , M u n a v v a r Q ori, F itra t, C h o ‘lp o n kabi siy- 
m o lar m ahalliy xalqlarning m u stam lak ach ilik , im p erializm va o ‘rta 
asrc h ilik k a qarsh i k u rash i ja ra y o n id a a n ’an av iy m u su lm o n birligi
— b ir q avm , b ir u m m a — m u su lm o n m illa ti o ‘rn ig a h o z irg i 
zam on av iy m a ’n od ag i ,,m illa t“ , ,,m illatlar“ tu sh u n c h a la rin i, m illiy 
d a v la tc h ilik , iq tis o d , p u l, m illiy til, m a d a n iy a t va a n ’a n a n i 
riv o jla n tirish kabi T u rk is to n m illiy m u sta q illik m a fk u ra s in in g
u stu v o r g ‘oya va q ad riy a tla rin i ilgari surg an edilar. U la r asoslab 
b ergan a n a shu g ‘oya va u stu v o r q a d riy a tla r „T u rk isto n M u x to - 
riy a ti“ h u k u m a ti, B ux oro va X iva X alq ju m h u riy a tla ri, „A lash - 
0 ‘r d a “ h u k u m a tla ri ichki va tash q i siyosati asosida y o ta r edi. 
Q olav ersa, k e y in c h a lik ,,b o s m a c h ila r“ deb atalib ’k etg a n M u jo - 
h id la rim iz olib b o rg an m illiy -o z o d lik k u rash in in g b o sh m aq sad i
— T u rk is to n n i b irla s h tiris h , m illiy d a v la tc h ilig im iz n i q u ris h , 
tilim iz , d in im iz , m a d a n iy a t va a n ’a n a la rim iz n i m u h o fa z a qilgan 
h o ld a z am o n av iy d e m o k ra tik m illatlarn in g y o ‘liga tushib olish edi.
XX asrn in g I c h o ra g id a sh ak llan ib k elay otgan m illiy savdo va 
s a n o a t b u rju aziyasi m afk u rac h ila ri b o ‘lm ish ja d id la rn in g „ U su li 
q a d im c h ila r“ga q arsh i k u rash i, m a ’rifatch iligi, m afk u rasi T u rk is-
90

---

tond ag i ijtim oiy-falsafiy tafakkur, siyosiy fikr tara q q iy o tid a c h u q u r 
iz q o ld irg an . A gar o ‘sh a d av r va s h a rt-s h a ro itn in g halokatliligi 
hisobga olinsa, ja d id ra h n a m o ia rim iz n in g v afq u lo d d a dovyuraklik, 
zuk k o lik va iq tid o r, saloh iy at so h ib lari boM ganliklarini k o ‘rish 
m u m k in .
T urkiston jadidchiligining tadrijoti (evolutsiya)ni h am nazardan 
soqit qilm aslik kerak. 1914-yilgacha jad id la r asosan m aktab, t a ’lim - 
tarb iy a islo h o ti, m a ’rifatch ilik m u a m m o la rin i k o 'ta rib c h iq q a n
b o 'lsa la r, 1905 va 1907-yillardag i o ‘ris in q ilo b la ri, 1908 va 1909- 
yillardagi E ro n , A fg 'o n isto n , T u rk iy a , a ra b -m u s u lm o n d u n y o - 
sidagi aksilim p erialistik m illiy -o z o d lik ja ra y o n la ri. Y evropadagi 
d em o k ratlash ish to m o n g a tash la n ay o tg a n jid d iy q a d a m la r t a ’sirida 
T u rk isto n u c h u n „M illiy M u x to riy a t“ id o ra u su li va d e m o k ra tik
taraqqiyot y o ‘li — „M ajlisi m ash v a rat“ (P a rla m e n t) y o ‘li talablarini 
ilgari su ra bo sh lad ilar. Ayni c h o g ‘d a, M u n a w a r Q ori, B ehbudiy, 
F itra t, Z .V .T o ‘g ‘o n la r bu m u a m m o n i n a z ariy asoslab b erd ilar. 
Bu boradag i yangi g 'o y a la rn i „ T u rk isto n M u x to riy a ti“ , B uxoro 
va H iva X alq ju m h u riy a tla ri y e ta k c h ila ri M .T in is h b o y e v , M . 
C h o ‘q ay o ‘g ‘li, J u m h u r r a ’is U s m o n x o 'ja va J u m h u r r a is H oji 
P a h lav o n N iy o z H oji am alg a oshirish g a u rin g a n lar. Ja d id la r o ‘sha 
davrdagi O siyo, balki Y evropa ijtim o iy -falsafiy va h u q u q iy fikri 
y u tu q lari darajasid a tu rib , T u rk isto n u c h u n d e m o k ra tik va, ayni 
p ay td a, tu b m illiy m a n fa a tla rd a n kelib c h iq u v c h i m u sta q il ta r a q ­
qiyot y o 'lin i k o ‘rsata olganlar.
XX asr b o sh la rid a ja d id c h ilik h a ra k a ti T u rk is to n d a , B uxoro 
va Xivada yana keng k o 'la m d a rivojlandi. Jadidchilik harakati asosan 
quyidagi b o sq ic h la rd a n o 'td i:
I. 1885— 18 9 5 -y illa rd a Ism o ilb e y G 'a s p ir a li ra h b a rlig id a , 
noshirligida ,,T a iju m o n “ gazetasining tarqalishi m uno sabati bilan 
Q o ‘qonda yangi jadid usulidagi m aktablar tuzish harakatlari boshlanib, 
ular asta-sekin rus-tuzem m aktablari bilan raqobatlasha boshladi.
II. Ism oilbey G ‘aspiralining T u rk isto n g a tash rifi, B uxoro am iri 
bilan u chrashish va jad id usulidagi m ak tablar tashkil etishi oqibatida 
1893— 1895-yillardan 1901 — 1905-yillar ich id a usuli ja d id m ak ta b - 
larini tashk il etish o m m av iy tu s o ld i, d eb aytish m u m k in . Eng 
m ash h u r ja d id m ak tab larid an B u xo ro d a — Jo 'ra b o y ; S a m arq a n d d a
— A b d u lq o d ir S hakuriy, S ayidrasul A ziziy, A b d u v o h id M u n z im , 
M ulla Q ilich; T o s h k e n td a — M u n a w a r Q ori A b d u ra sh id x o n o v , 
A bdulla A vloniy; Q o ‘q o n d a — H am za; N a m a n g a n d a — Ish o q x o n
Ibrat, S o ‘fizoda va boshqa ja d id m a ’rifatchilari o c h g a n m aktablarni 
k o 'rs a tis h m u m k in .
91

---

Bu d a v rd a ja d id m a ’rifa tc h ilig i, m a k ta b d o rlig in in g b o s h
y o ‘nalishi asosan yangi u su ld a te z k o r t a ’lim -ta rb iy a b erish , savod 
c h iq a r is h , x a lq n i m a ’rifa tli q ilis h , ziy o ta r q a tis h y o ‘li b ila n
x u ro fo tla r, q o lo q lik va o ‘rta asrch ilik b ilan k u ra sh ish d a n ib o rat 
b o id i.
III. 
1905-yildan 19 14-yilgacha b o i g a n davrda ja d id c h ilik endi 
m aktab do rlikd an kengroq — gazetchilik — m atbaani y o ig a q o ‘yish, 
ilm -fa n , m a d a n iy a t, a d a b iy o tn i m illiy lash tirish do irasig a ch iq ib
oldi. F u q a ro la rn in g m illiy m a n fa a tla rin i c h o r R ossiyasi q o n u n - 
chiligi chegarasida b o is a - d a t a ’m inlan ish i zarurligi, saylov tizim id a 
faol ishtirok etish, sav d o -so tiq , tijorat, u m u m a n , ishlab chiq arish d a 
m illiy m anfaatlarni h im o y a qilish yetakchi d a ’vatga aylana boshladi. 
J a d id m a tb u o ti, ad a b iy o ti va te a tr- u s a n ’ati a n a shu y o ‘n a lish d a
ju d a faollashdi, k atta ijtim oiy-siyosiy t a ’sir kuchiga ega b o id i. Ayni 
m an a sh u d a v rd a k e y in c h a lik siyosiy p artiy ala r, u y u sh m a la rg a
ay lanib k etg a n k a m b a g 'a l b o lalarg a y o rd a m xayriya ja m iy a tla ri, 
u larn i ilg ‘o r m a m la k a tla rg a b o rib o ‘q ish ig a y o rd am b e ra o lad ig a n
turli ja m g ‘a rm a la r, y a sh irin t o ‘g a ra k lar tu zila b o sh lan d i.
IV 
b o sq ic h d a ja d id la rn in g h a ra k a tla ri siyosiy h a ra k a t, p a rtiy a
tuzish, m illiy m atb u o tn i y a n ad a jan g o v ar qilish bilan xarakterlanadi. 
E ndi asosiy sh io r yoki g ‘oya — „ T u rk isto n M u x to riy a ti“ talab i 
ilgari surildi. M u x to riy atg a erish ish y o i la r i q u y id ag ic h a b o i is h i
m u m k in edi: a) R o ssiy a d a n t o i a ajralib c h iq is h ; b) R ossiya 
dav latid agi k o n stitu tsiy a v iy fed eratsiy a tark ib id a „ M illiy -h u d u d iy
M u x to riy a t“ga ega b o i is h ; d) R ossiy aning u n ita r federatsiyasi 
tarkibida faqat milliy, m a ’naviy-diniy m uxtoriyatga ega b o iis h , y a’ni 
islom , sh a ria ti ta la b la ri, a n ’a n a la ri, u rf-o d a tla ri va m aro sim larig a 
rioyat, q ilin ish i tala b i b ila n c h ek lan ish .
Bu d a v r 1 9 1 4 — 1 9 1 8 - y illa r n i o ‘z ic h ig a o lib , ,,S h o ‘ro i 
islo m iy a “ , ,,S h o ‘ro i u la m o “ , ,,M ir v a j- u l-is lo m “ , ,,M if to h -u l-
is lo m “ , ,,M if to h - u l- m a ’o r i f ‘, ,,R a v n a q -u l-is lo m “ , ,,Ittifo q -u l- 
m u slim in “ , ,,T u ro n “ , „ Iz c h ila r t o ‘d a si“ , „ T e m u r t o ‘d a si“ , „ E rk
sotsialistik p artiy asi“ , „ Ja d id tara q q iy p a rv arlar p a rtiy asi“ , ,,B irlik “ 
uyushm asi, ,,C h ig ‘a to y g u ru n g i“ kabi firqa, ja m iy a t va u y u sh m a la r 
tu z ilg a n . F a q a t T o s h k e n t s h a h rin in g o 'z id a 200 d a n o rtiq ro q
sh u n d a y ta sh k ilo tla r m avju d edi. S h u jih a td a n m a n a shu d av rn i 
ja d id c h ilik h a r a k a ti va m a fk u ra s in in g e n g y u q o ri ta r a q q iy o t 
b o sq ic h i, deb aytish m u m k in . Bu d a v r „ T u rk isto n M u x to riy a ti“ ni 
tu g atish , ja d id la r va a la s h o ‘rd a c h ila rn i q a ta g ‘o n qilish, T A S S R
e ’lon q ilin ish i b ila n y a k u n la n a d i.
92

---

V b o sq ic h — 1918-yil fev ra lid a n — 1 9 2 4 -y ilg a ch a , y a ’ni 
T u rk isto n b o ‘lin ib, p a rc h a la n ib ta s h la n g u n c h a b o ‘lgan d a v rn i o ‘z 
ich ig a o lad i. Bu d a v r ja d id la r b o lsh e v ik la rn in g z o 'ra v o n lig ig a
q aram ay , b ir to m o n d a n , s h o ‘ro h u k u m a ti va k o m m u n is tla r firqasi 
b o ‘g ‘in larig a kirib olish, ik k in c h id a n esa, ,,C h ig ‘a to y g u ru n g i“ 
u y u s h m a s in i tu z is h o r q a li b u tu n t a ’l im - t a r b i y a , m a o r i f va 
m adaniyat ishlarini o ‘z q o ila rig a olishga intilishi bilan xarakterlanadi. 
B olsheviklar ja d id c h ilik m afk u rasi g ‘o ya va q a d riy a tla ri u c h u n
k u ra sh u v c h ila rn i jis m o n a n y o ‘q q ilish y o ‘liga o ‘tg a c h , m illiy - 
o z o d lik k u ra s h in in g y o rq in sa h ifa la rin i ta s h k il e tg a n , ta rix d a
,,b o s m a c h ilik “ , d eb n o m la n g a n q u ro lli m illiy o z o d lik k u rash i 
b o sh lan d i. 0 ‘z - o ‘zid an tu sh u n a rlik i, o ‘sha y illard a k u c h la r nisbati 
m u tlaq o ten g em as edi.
VI bosqich — 1924-yildan keyin „m illiy ju m h u riy atlar“ doirasida 
b o iib , bu d avrda jad id c h ilik g ‘oyalari hali o im a g a n , u la r m ak ta b - 
m a o rif va m atb a ac h ilik h a m ju rn a listik a d a a n c h a - m u n c h a faol 
b o is a la r - d a , lek in u larn i z im d a n t a ’qib qilish b o sh la n g a n edi. 
A n iq ro g i, bu d avrda ja d id la r faoliyatining nihoyasi k o ‘rinib qolgan 
edi. Shunga qaram ay, jad id la r y a s h irin ta rz d a b o is a - d a , ,,C hig‘atoy 
g u ru n g i“ aqidalari, usul va v ositalarid an kelib ch iq ib , m illiy ongni 
o 'stirish sohasida, ayniqsa, o 'z b e k tili va ad abiyoti sohasida, alifbo 
masalalarida katta faollik ko‘rsatdilar. Xuddi o ‘sha davr jadidlari orasidan