‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

h) Formallashtirish va modellashtirish metodlari.
Keyingi vaqtda E H M lar va kom pyuterlarning yaratilishi, 
ularning ishlab chiqarishga keng joriy etilishi, matematik usullarning 
konkret fanlar sohalarida samarali qo'llanishi, modellashtirish va 
formallashtirish kabi yangi usullarning paydo bo'lishiga olib keldi.
Formallashtirish — tekshirilayotgan predmet yoki hodisalar­
ning m a’lum konkret tom onlari, x o ssa va xususiyatlarining
mazmunini mavhumlashtirib, uni ma’lum abstrakt ifoda, formula
yoki chizmalar bilan ifodalashdir. 
Bu m etod yordam ida tadqiq 
etilay o tg an obyektlarning o ‘rtasidagi a lo q ad o rlik , u larn in g
munosabatlari m a’lum ifodalarda belgilanadi. Masalan,algebradagi 
m a te m atik ifodalar: a + b , ab, a 2—a b + b 2 k a b ila r m iq d o riy
m unosabatning formallashtirilgan ko ‘rinishidir.
Formallashtirish usuli m atem atika, fizika, ximiya, m atem atik 
m antiq, m uhandislik va texnika sohalarida olib boriladigan 
tad q iq o tlard a k o ‘p q o ‘llaniladi. F o rm allash tirish usuli, o ‘z 
navbatida, modellashtirish usuli bilan cham barchas bog‘liq.
M odellashtirish usuli — o ‘rganilayotgan obyektga tuzilishi
yoki funksiyasiga k o‘ra o ‘xshash sun’iy nusxasini yaratib, shu
nusxa orqali haqiqiy obyektning tegishli xossa va xususiyatlarini
o ‘rganishdir. 
Ilmiy bilishda bu usulning vazifasi, odatda, tekshi­
rilay o tg an p re d m e t yoki h o d isan i b ev o sita o ‘rg an ish iloji 
bo'lm agan paytda uning asliga o ‘xshash, unga mos m oddiy yoki 
fikriy nusxasini, y a ’ni m o d elin i yasab, shu m odel asosida 
originalni o'rganishdan iboratdir. M odellashtirish usuli o ‘rgani- 
layotgan obyektda yuz beradigan jarayonlarni, uning nusxasida 
bevosita tadqiq qilish im konini berishi bilan alohida aham iyatga 
egadir. Modellashtirish va modelning o'ziga misol qilib biz globusni 
olishimiz mumkin.
M odellashtirish ko ‘p bosqichli jarayondir. Uning birinchi 
bosqichi modelni qurishdir. Qurilgan m odelning original bilan 
mosligini aniqlash, m odellashtirishning ikkinchi bosqichidir. 
M odellashtirishning uchinchi bosqichi — model asosida hosil 
qilingan bilimni originalga tatbiq qilishdir. M odellashtirishning 
oxirgi bosqichi esa, model orqali ega bo ‘lgan yangi bilimning 
haqiqatligini aniqlashdir.
Ilmiy bilish jarayonida turli fanlar sohasidagi tadqiqotlarda 
har xil m odellar qo'llanadi. 0 ‘z tabiatiga ko‘ra, bu modellarni 
ikki gruppaga bo'lish mumkin. Ular: 1)