‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

Xo ‘sh, sabab va oqibat nima ?
Bir hodisadan oldin kelib, uni vujudga keltirgan hodisa yoki
hodisalar guruhi sabab deb ataladi. Sababning bevosita yoki
bavosita ta’siri bilan yuz beradigan hodisa oqibat deyiladi. 
M asalan, 
qo‘llarimizni bir-biriga ishqalaganimizda qollarim iz qiziydi. Bu yerda 
ikki hodisa: ishqalanish va issiqlikning guvohi b o ‘lib turibmiz. Lekin, 
bunda ishqalanish issiqlikni keltirib chiqarm oqda, y a’ni ishqalanish 
issiqlikning paydo b o lish ig a sabab b o lm o q d a . D em ak, ishqala­
nish — 
sabab,
issiqlik — 
oqibat
b o lm o q d a .
O d atd a, b orliqdagi h a r b ir h o d isan in g pay d o b o lis h id a , 
rivojlanishida o ‘z sababi b o ia d i va, ayni vaqtda, m uayyan oqibatni 
nam oyon qiladi. 0 ‘z navbatida, bu oqibat boshqa hodisalarning 
kelib chiqishi va rivojlanishiga sabab b o iib xizm at qilishi m um kin. 
Ayrim hodisalarni tu sh u nm o q u ch u n biz u larn i u m u m iy aloqa- 
dorlikdan ayirib olishim iz h am d a a lo h id a-alo h id a tekshirishim iz 
lozim . B unday h olda bir-biri bilan alm ashinib turuvchi harakat - 
lardan biri sabab tarzida, boshqasi oqibat tarzida k o ‘z oldim izda 
nam oyon b o ia d i.
131

---

Sabab bilan oqibatning o ‘zaro aloqadorligi sababiyat deb ataladi. 
T abiat va jam iy atd ag i sab ab -o q ib at b o g ‘lan ish larn in g kishilar 
fikridagi ifodasi „sababiyat11 kategoriyasining paydo b o iish ig a olib 
kelgan. 
Sababiyat hodisalar o ‘rtasidagi shunday ichki aloqadorlikki,
bunda har doim bir hodisa mavjud bo‘lar ekan, uning ketidan
muqarrar ravishda ikkinchisi sodir bo‘ladi.
Sababiyat borliqda um um iy, h ar tom o n lam a xarakterga ega. 
Sababsiz oqibatlar y o ‘q va b o ‘lishi ham m um kin em as, h am m a 
narsaning o ‘z sababi bor. „S ham ol b o ‘lm asa, daraxtning uchi 
qim irlam aydi“ , deydi xalqim iz. A niqroq qilib aytganda, kishilarda 
bir hodisa boshqa hodisaga sabab b o 'lad i, degan ta sa w u r ularning 
am aliyoti asosida kelib chiqqan.
Sabab va oqibat vaqt jih a td a n ketm a-k et kelib, b u n d a sabab 
oqibatdan oldin, oqibat sababdan keyin keladi, ya’ni sabab oqibatni 
keltirib chiqaradi. Lekin, borliqda ketm a-k et keluvchi h ar qanday 
p red m e tla r va h od isalar b ir-b irlari bilan sababiy b o g ia n is h d a
bo iav erm ay d i. M asalan, qishdan so‘ng bahor, b ah o rd an so ‘ng 
yoz, yozdan so ‘ng kuzning kelishi sabab va oqibat bog‘lanishi 
em as, u lar b ir-birlarin i keltirib chiqarishm aydi. Bu hodisalarning 
ro ‘y berishi Y erning Q uyosh atrofida o ‘z holatini o ‘zgartirgan 
holda aylanishi sababli sodir b o ‘ladi.
O datda, sababni b ah o n ad an ham farq qilish lozim . B ahona 
bevosita oqibatdan oldin sodir b o 'lad ig an b iro r hodisa yoki voqea 
b o 'lib , u o ‘z m ohiyati bilan oqibat sifatida ro ‘y bergan hodisaning 
haqiqiy va asosiy sababi b o 'la olm aydi. B unda b ah on a sababning 
oqibatini keltirib ch iq arish d a tu rtk i b o ‘lishi, o q ib atn in g sodir 
b o 'lis h ja ra y o n in i te zlatu v ch i om il ro lin i o ‘y n ash i m u m k in . 
M asalan, bunga Rossiya Federatsiyasida 1991-yil 19—21-avgustdagi 
davlat to 'n tarish i qilishga uringan F avqulodda davlat kom itetining 
faoliyatini m isol qilib keltirish m um kin. Bu o ‘rinda sobiq Ittifoq 
yem irilishi, u ning o ‘m iga yangi m ustaqil davlatlar paydo b o ‘lishi- 
ning sabablari b utun lay boshqa narsalar edi.
Borliqdagi sababiy bog‘lanishlam ing murakkab zanjirida zaruriy 
va tasodifiy aloqadorliklar ham m uhim rol o ‘ynaydi.
Bunday aloqadorliklarni ,,zaruriyat“ va „taso d if ‘ kategoriyalari 
ifodalaydi.