‘z b e k ist 0n r espublik asio liy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Qadimgi Xitoy tarixining davrlarga boMinishi va ularning
bosqichlari. 
Qadim gi Sharqning boshqa davlatlari kabi X itoy tari­
xini bir necha tarixiy davrlarga b o iib o ig a n ila d i. U lar quyidagilar:
1. X itoyda ibtidoiy jam oaning buzulishi va eng qadimgi dav­
latlarning barpo etilishi - m. av. II m ing yillik.
2. M .av. 
VIII—
III 
asrlarda Q adim gi Xitoy.
3. X itoyda dastlabki m arkazlashgan davlatning qaror topishi 
Sin im periyasi davri - m.av. 221 - 207-yillar.
4.
X an im periyasi davri m.av. 
I ll
—
I 
asrlar.
5. Q adim gi X itoy m ilodiy 
I—III 
asrlarda.
B a’zi olim lar ilk X itoy tarixini sulolalar b o ‘yicha tarixiy davr­
larga b o iis h n i tavsiya etganlar. A ksariyat olim lar Q adim gi Xitoy 
tarixini beshta davrga b o iib o'rganish m aqsadga muvofiq ekanli- 
gini m a’qulluaydilar. Qadimgi X itoy tarixini m azkur tarzda davr­
larga b o iib o ig a n is h talabalarga ancha yengillik tu g ‘diradi.
Qadimgi Xitoy tarixining asosiy manbalari. 
B oshqa qadim ­
gi Sharq m am lakatlari kabi Q adim gi Xitoy tarixini o ig a n ish n in g
o 'zig a xos ilm iy m anbalari bor. B ular qadim gi hujjatlar. jum ladan 
m. av. 
II 
m in gy ilik kao id suyaklardagi ham da toshbaqa kosalari us- 
tidagi yozuvlar b o iib , ular Shan-In davlati davridagi (m.av.XVIII- 
XII 
asrlar) qadim gi X itoyning x o 'jalik , ijtim oiy va davlat tuzumini 
tasvirlashga imkon birm uncha beradi. D iniy m arosim larda ishla-
tiladigan je z davri 
idishlaridagi yozuv­
lar bu davrning oxir- 
gi, shuningdek, m.av. 
X II-V III 
asrlarga 
oid manbalardir. Bu 
yozuvlar 
orasida 
hadya yorliqlari ham 
uchraydi. Sin sulo­
lasi, y a'n i m.av. Ill 
asrga oid tosh bara- 
banlardagi yozuvlar 
ham katta aham iyat-
296

---

ga egadir. M.av. ill va m ilodiy 111 asrga oid X an sulolasi davriga 
mansub b o'rtm a suratlar ham qadim gi X itoy tarixi va m adaniyatini 
o'rg an ish da juda m uhim m anba hisoblanadi.
D avri aniqlanm agan yozm a m anbalar orasida Lu podsholigi 
davrida. y a ’ni m .av.V III-V asrda to 'plangan “C hun-syu” va “Bahor 
va K uz” kitobi alohida o 'rin egallaydi. Bu kitobning m uallifi haqi- 
da turli fikrlar bor. B a ’zi rivoyatlarga k o 'ra, “C hun-syu” kitohining 
muallifi K onfutsiy deyiladi. O 'sh a davrda yaratilgan vilnom alar- 
dan biri “Szochjuan” hisoblanadi. "S hanshu” (“ Shutszin”) - ’’Tarix 
kitobi”, “H ujjatlar kitobi” qadim gi X itoyning m um toz adabiyoti 
orasida alohida o 'rin n i egallaydi. M a’lum otlarga k o ‘ra, bu kitob- 
ga qadim gi podsholar yoki ularning m aslahatchilariga qarashli 
nutqlar. nasihatlar va am r-farm onlar kiritilgan. Bu kitobda m am ­
lakat topografiyasi va boshqarish tizim iga doir qim m atli m a ’lum o- 
tlar ham bor. R ivoyatlarga k o ‘ra, kitob K onfutsiy tom onidan tahrir 
qilinib qavta ishlangan ekan.
X itoyning qadim gi tarixi va m adaniyatini o ‘rganishda “ Shi-s- 
zin”- ”Q o ‘shiqlar kitobi”ning aham iyati ham katta. K itob xalq 
qo ‘shiqlari asosida tuzilib, unda ju d a qadim zam onlarga oid 
qo'shiqlardan parchalar bor. K itobda xitoyliklam ing eng qadimgi 
davrdagi chinakam havoti xalq qo'shiqlarida aks ettirilgan. Shu­
ningdek. kitobda m.av. I m ingyillik birinchi yarm idagi xitoy xalqi- 
ning turli urf-odatlari. rasm -rusum lari, to 'y lari va turinush tarzi 
to ‘laroq ifoda etilgan. Shuni ham aytib o 'tish kerakki, “Q o‘shiqlar 
kitobi”ning eng qadim gi qismi m.av. X II-V II asrlarga mansubdir.
Nomi yuqorida tilga olingan “ Szo-chjuan” asarida ham m am ­
lakat tarixiga oid ancha m a'lu m otlar bor. “ Szo-chjuart”ni X itoy 
adabiyotida Q adim gi X itoy tarixiga oid birinchi to 'la asar deyish 
mumkin. Q adim gi X itoy m anbalari orasida m.av. X I1-V III asrlar­
da tuzilgan “Bam buk yilnom alari” ham m uhim aham iyatga egadir. 
M azkur yilnom a o ‘sha davr podsho, hokim va knyazlari uchun 
tuzgan yilnom alar b o ‘lsa kerak. Bu yilnom ada m.av. 776-yilda 
quyosh tutilishi k o'rsatilgan sana. so‘nggi Shan-In sulolasiga m an­
sub podsholarning ro 'vx ati va boshqa bir qancha qim m atli tarixiy 
m a'lum otlar saqlangan.
297

---

Shan-In davriga m ansub fol k o ia d ig a n suyaklardagi eng qa­
dim gi iyeiroglif yozuvlari ham xitoyliklam ing o 'tm ish tarixini 
o 'rg an ish d a m uhim m anbalardan biri b o iis h i m um kin.
M.av. II—I asrlarda X itoyda dastlabki tarixiy asarlar vujudga 
keladi. B u jihatdan m .av,145-90-yillarda yashab o ‘tgan tarixchi 
Sim a Syanning 'T arix iy xotiralar’'i katta aham iyatga ega. Sima 
Syanning bu asari X itoyning eng qadim gi davridan m.av. II asr 
oxirigacha b o 'lg an tarixiy voqealam i o 'z iehiga oladi. Bu kitob 
besh b o iim d a n iborat bo 'lib. unda qadim gi X itoyning siyosiy va 
madaniy tarixiga oid, shuningdek, xronologiyasini tiklash uchun 
zarur b o ig a n m a iu m o tla r berilgan. Tarixchi “Tarixiy xotiralar”da 
qadim gi X itoy tarixining um um iy m anzarasini birinehi m arta keng 
k o ia m d a bayon etadi. Sim a Syanning bu asari X itoy tarixnavisli- 
gining o'zidan keyingi rivojlanishiga kuchli ta 'sir etadi. Ban Byao, 
milodiy 32-92 -yillard a yashab ijod etgan o 'g 'li Ban Gu va qizi 
B an C hjaolar “X an tarixi" (“X an Shu”) tarixiy kitoblarini yozgan. 
B u tarixiy asarlam i vozishlarida ular Sim a Syanning tarixnavislik 
uslubidan keng foydalangan.
Ban G uning “X an tarixi kitobi” Xan, a n iq ro g i G 'a rb iy X an su­
lolasi tarixiga ( m.av. 206-m ilodiy25 vil) bag'ishlangan. Ban Gu 
boshliq oilaviy tarixchilar yangi xitoy tarixnavisligiga, y a ’ni yangi 
“sulola tarixchiligi”ga asos soladilar.
M ilodiy 3 98 -445-yillarda yashab ijod etgan tarixchi Fan E 
“ S o 'n g g i xan sulolasi tarixi” kitobini yozgan. Bu kitobda X itoyning
I—III asrlai'dagi tarixi yoritilgan. X itoy hududidagi arxeologik yod- 
gorliklar o i k a xalqlari tarixi va m adaniyatini o'rganish d a ju d a 
m uhim m anba hisoblanadi.
Q azishm alar shuni k o'rsatadiki, X itoy hududida 60 0-5 0 0 m ing 
yillardan beri kishilar yashab keladilar.
1921-yilda shved olimi I.G .A nderson X uanxe daryosining o 'rta
oq im id an neo lit m ad aniyatigam ansub vodgorlikni topib o'rgangan. 
U Yanshao neolit m adaniyati nom i bilan m ashhurdir. 1928-yilda 
esa Shan-In poytaxti A nyan shahri yaqinida arxeologik qazishm alar 
o ik a z ilib . Q adim gi X itoy tarixining m.av. XIV—X I asrga m ansub 
m oddiy m adaniyat buyum lari topib o'rganiidi. Topilgan buyum lar
298

---

bizga o 'sh a davrdlagi X itoyning ishlab chiqarish kuchlari va ijti­
moiy tuzum i haqida tushuncha beradi.
X itoyda arxeologik tadqiqotlar olib borish va o 'rg an ish ishlari 
u yerda xitoy inqilobidan so 'n g rivoj lana boshiadi. Bu XX asrning 
5 0 -7 0-yillarig a to 'g 'r i keladi. Q azishm alar natijasida neolitdan 
X an davrigacha b o 'lg an xitoyliklar tarixi haqida yangi. ashyoviy 
dalillar to 'plan di. K eyingi yillarda arxeologlar X itoy hududidan 
Shan-In, Chjou va undan keyingi X an davriga oid yodgorliklarni 
o'rgandilar. Chjou davriga oid bronza idishlar C hansha yaqinidan 
topilgan. U yerda fol xatlari yozilgan sopol buyum , kiyim -kechak, 
zargarlik va ziynat buyum lari, y o g ‘och lavha va ipak m atoga bi- 
tilgan qadim gi yozuvlar ham topib o'rganildi. B u buyum lar m.av.
Ill asrga m ansub C hanshadagi qabristondan ham topib o'rganilgan.
X itoyning Shan-In davridagi qadim gi tarixini o'rgariishda ep i­
grafik m anbalar. birinchi navbatda “fol xatlari” yozilgan buyumlar- 
ning topilishi katta aham iyatga egadir. M azkur “ fol xatlari” m.av.
X IV -X I asrlarga m ansub ekan.
Bu yodgorliklar birinchi bor 1899-yilda xitoylik olim lar Lyu 
Te-yunem va Van I-junlar tom onidan ochilgan va o'rganilgan. Qa- 
zishm a vaqtida Any an shahri yaqinidan ju d a k o 'p epigrafik yozuv­
lar ham topilgan.
Van Go-vey, X u X ou-sban va boshqalar m azkur yodgorliklar­
dan ju d a k o 'p epigrafik yozuvlarni topganlar. M. av. X -V II asr­
larga m ansub bronza idishga yozilgan Chjou davri yozuvlari ham 
Q adim gi X itoyning Chjou davri tarixi va m adaniyatini o'rganish - 
da katta aham iyatga ega. M.av. Ill va III asrga m ansub xilm a-xil 
buyum lar va yozuvlar ham xitoyliklar tarixi va m adaniyatini 
o 'rg an ish da m uhim m anba sifatida qimmatlidir.