‘z b e k ist 0n r espublik asio liy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

6-§. Qadimgi Van-Urartu podsholigi
Urartuning tabiati va aholisi. 
Van-Urartu Kavqazortidagi qa­
dimgi davlatlaridan biri hisoblanadi. Uning katta qismini Kavkaz 
va Arman tog'lari egallab yotadi. Urartudan 
Kura, Araks, Frot 
va 
Diyala 
daryolari oqib o'tadi. TogTar orasida Van, Urmiya va Se­
van koTlari joylashgan. OTkaning yozi u qadar issiq emas. Qish 
biroz sovuq bo'lib. yogin-sochin asosan bahor. qish va kuz oy- 
larida yog‘adi. Tog‘ yonbagirlari va daralarda har xil o"t-o'lanlar,
219

---

butalar va daraxtlar o'sib yotadi. O ik a d a tog' echldlari, bo‘ri, yov­
voyi cho'chqa, qoplon, sudralib yuruvchilar va qushlar yashaydi. 
TogTarda temir, qo'rg'oshin, mis va boshqa m a’danlar serob.
Arxeolog olimlarning bergan m a'lum otlariga koTa, Kavkazorti 
va Urartu hududida bir necha ming yillardan beri aholi yashab ke­
ladi. Ular hozirgi arman va gruzin xalqlarining ota-bobolari bo'lib, 
keyinchalik ular urartlar deb nom olgan. Qadimgi Urartu hududida 
xett, hurrit, ossur va boshqa
qabilalar ham yashaganlar.
Urartu va Kavkazorti mamlakatlari. Manbalar va tarix-
navislik. 
Urartu va Kavkazorti mamlakatlarining qadimgi tarixini 
va madaniyatini o ‘rganishda urartu yozuvlari katta ahamiyatga ega 
bo'lib, ular 1828-1829-villarga kelib m a'lum b o id i. XIX asrning 
oxirlariga kelib qadimgi sharq lingvistikasida ayrim siljishlar ro'y 
berdi. Topilgan yozuvlami o'qib chiqish jonlandi. Kavkazortida- 
gi Urartu yozuvlari ilk bor M.V.Nikolskiy tomonidan o'qilgan va 
nashr etilgan.
XX 
as;ming boshlarida I.A.Orbeli rahbarligidagi ekspeditsi- 
ya Van koTi sohilidagi yozuvlarni kashf etdi. Bu shoh Sardur II 
yozuvlari edi. Urartu yozuvlari o ’zining mazmuniga ko'ra Urartu 
podsholarining faoliyatini-yilma-yil bayon etuvchi yilnomani es- 
latadi.
Qadimgi Urartu haqidagi m a’lumotlar ossur va bobil liklar- 
ning ayrim manbalarida ham keltirilgan. Ularda Urartu davlati, 
uning qo'shni mamlakatlar bilan munosabatlari, harbiy yurishlari 
va boshqalar haqida bayon etiladi. Qadimgi Urartu tarixini o'rga- 
nishda Karmir-blur (Teyshabani), Argishtixinili va Erebunida olib 
borilgan arxeologik qazish ishlari va u yerdan topilgan juda ko'p 
moddiy va madaniy buyumlar majmuasi katta ahamiyatga ega 
bo'ldi. Urartu tarixini o ‘rganishda I.M.Dyakonovning ham xizmat- 
lari kattadir. U qadimgi Urartu tarixiga oid ossur-bobil yozuv man- 
balarini tarjima qilib sharhlab bergan. Shuningdek, l.M.Dyakonov 
urartu tarixiga oid urartu hujjatlarini ham o'qib chiqib ularni shar­
hlab bergan. G.A.Melikishvili ham ururtu yozuvlarini nashr ettirib. 
sharhlagan. B.B.Piotrovskiyning Urartu bo'yicha to'plagan katta 
ilmiy ishi 1944-yilda bosilib chiqadi. Uning qayta ishlangan nashri
220

---

esa 1959-yilda bosilgan. B.B. Piotrovskiyning bu ilmiy ishida Qa­
dimgi Urartu tarixi va madaniyati haqida qimmatli m a'lum otlar bor.
Qadimgi Urartu tarixi va madaniyati haqida G.V.Sereteli, 
I.I.Meshaninov, N.V.Arutyunyan, A.A.Martirosyan va boshqa 
olimlarning xizmatlari katta.
Keyingi yillarda Turkiya va Eronda urartu yodgorliklarini qa- 
zish ishlari olib borildi. Qadimgi Urartu madaniyatini bilan A.Seys, 
K.F.Lemann-Xaunt, R.Barnet. F.Kening va I.Fridrix kabi olimlar 
qizg'in ravishda oigandilar.