|
Suriya, Finikiya va Falastin (manbalar va tarixnavislik).
O 'rtayer dengizining sharqiy sohillarida yashagan qadimgi qabi
lalar, etnik guruhlar va xalqlar tarixini o'rganishning asosiy man
balari qatoriga qo'shni Misrning El-Amam a arxivi, xettlarning
diplomatik hujjatlari, ossur podsholigining m a'm uriy yozishmalari.
shuningdek, mahalliy manbalar, yozma hujjatlar, adabiy-diniy yod-
gorliklar, shu jumladan. Bibliya kitobi kabilar ham katta ahamiyat
ga egadir. Dengizbo'yi xalqlari tarixi va madaniyatini o'rganish
da Ugarit arxividan topilgan Ras-Shamra hujjatlari ham muhim
ahamiyat kasb etadi. Ras-Shamra matnlarida mamlakatning iqti
sodiy, siyosiy, diniy e'tiqodi bilan bog'liq, shuningdek, mahalliy
ugarit yozuv tizimi haqida m a’lumot berilgan. O 'rtayer dengizi
ning Sharqiy sohilidagi k o 'p joylardan juda ko'p qadimgi yozuvlar
topilgan, hali ular o'qib chiqilganicha yo'q. Shimoliy Suriyaning
epigrafik yodgorliklari orasida m. av. yashagan Xamat shohi. m.
av. IX asrda yashagan Meshi shohining Iordaniyadagi yozuvlari
ham mamlakat tarixini o'rganishda qimmatli manba hisoblanadi.
Falastindan m. av. IX asrga mansub dehqon taqvimi topilgan. Unda
Iyerusalim (Quddus) va uning atroflaridagi suv tarmoqlari - in-
shooti haqidagi hujjatlar bor.
1974-1975-yillarda italiyalik arxeologlar Urning qadimgi Ebla
shahri arxivini topishga muyassar bo'ldilar. Bu arxivda 16000 ga
yaqin klinopis - ponasimon lavhalar bo'lib. ularning asosiy qis
mi shumer tilida. bir qismi qadimgi Xanaan yozuvida bitilgan
bo'lib, uni olimlar eblait yozuvi deb nomlaganlar. Bu arxiv diplo
matik, m a’muriy, xo'jalik, diniy va maorifga oid matnlardan iborat
bo'lgan.
Qadimgi shoh arxivi m. av. Ill mingyillikning 2-yarmiga man-
subdir. Sharqiy O 'rtayer dengizi sohilidagi mamlakatlardan moddiy
madaniyat yodgorliklari ham ko'plab topilgan. Bu jihatdan nemis
arxeologi Sellinning 1907-yilda Iyerixondagi qazish ishlari juda
168
katta ahamiyatga ega bo'ldi. 30-50-yillar orasida Kenion boshliq
amerikalik arxeologlar Iyerixonda qazish ishlarini olib bordilar.
Sellin ekspeditsiyasi madaniy yodgorlikdan qadimgi Xanaan
va Isroil qatlamlarini ochgan bo'lib, arxeolog olimlar ularda Xett
m e’morchiligining ta’sirini payqaganlar. Kenionning yangi qa-
zishmalari natijasida u yerdan Iyerixonning eng qadimgi tarixiga
oid juda boy arxeologik buyumlar topganlar. Bular Iyerixonning
sopolsiz neolit, so'nggi neolit va eneolit davriga mansub ashyoviy
buyumlar edi.
Qadimgi Megiddo, Gezyer va Laxishdagi qazishmalar vaqtida
m.av. II mingyillikka oid ashyolar topilgan. Bu buyumlarning ak-
sariyati M isrdan topilgan buvumlarga juda-juda o'xshaydi. Keyin-
gi villarda arxeologlar Finikiya, Damashq yaqinidagi Tela-Ramat,
Bibl. Tir va Sidondagi yangi qazishmalari natijasida juda ko'p
arxeologik buyumlarni qo'lga kiritdilar.
XX asrning 70-yillarida Akko shahri yaqinidan m.av. XIV—
XIII asrlarga mansub “savdogar-jangchilarning” mozorlari topib
o'rganildi. Bu yodgorlikning madaniy qatlamlaridan, Egey dunyo-
si, Misr, Kavkazorti, Mesopotamiya va Kiprdan keltirilgan juda
boy buyumlar majmuasi topilgan.
O 'rtayer dengizining sharqiy sohilidagi mamlakatlar tarixi va
madaniyatini o'rganishda Bibliya - Tavrot, Zabur kitoblari ham
muhim manba hisoblanadi. Unda bu yerda hukmronlik qilgan
shohlar Dovud, o 'g 'li Sulaymon haqida ham k o 'p m a’lumot olish
mumkin.
Qadimgi Bibl iya. Tavrot haqida XVII asrda yashagan faylasuf
Spinoza (1632-1677) va Y. Belgauzen (1844-1918) kabilar tan-
qidiy mulohazalar bildirgan.
O 'rtayer dengizi sohilidagi qadimgi davlatlar va Bibliya o'zga-
rishga N. M. N ikolskiy. A. B. R anovich, ch et el o lim larid an
P. Monte. M. Dyunan, L. Vulli va boshqalar katta hissa qo'shgan-
lar. Bu o'lkaning qadimiy yozuvlarini o'qib chiqish bilan G. Bauer,
Sh. Virollo va E. Doromlar shug'illanishgan.
h
O 'rtayer dengizining sharqidagi qadimgi davlatlar tarixi va
madaniyati bilan U. F. Olbrayt, A. Ollisted, P. Xitti, S. Moskati, D.
Mellart, R. de Vo va boshqa olimlar shug'illangan.
169
O 'rtayer dengizining sharqidagi qadimgi davlatlarning tarixi va
madaniyati bilan X. A. Kink, V. V. Struve. B. A. Turayev, V.I. Avdi-
yev va boshqa mashhur olimlar ham shug'illanganlar. Keyingi
vaqtda bu mamlakatlar tarixini o'rganishda V.I. Kuzishinning ham
xizmatlari katta ekanligini qayd etish kerak.
Do'stlaringiz bilan baham: |
