Озшуганиши.
Амфибиялар деярли бир хилдаги озик/тарни истеъмол
Килади. Уларнинг \аммаси вояга етган даврида х;ар хил умурткасиз \ай -
вонлар — ^ашаротлар, чувалчанглар, кискичбакалар, моллюскалар би
лан озикпанадилар. Биздаги амфибиялар ичида энг каттаси булмиш кул
бакаси ёш бакаларни ейди ва уларни кдриб юборади. Яшил бакалар баъ
зан куш жужаларига, майда кемирувчиларга ва баликларга хужум кила
ди. Гигант саламандра баликлар ва уларнинг икралари билан озикпанади.
Оёксизлар ер чувалчанглари ва чумолиларнинг тухумларини ейди.
Купчилик думсиз амфибияларнинг итбалиги усимликлар билан,
думлилар ва оёксизларнинг личинкалари ^айвон организмлари билан
озикпанади.
Амфибияларнинг \аёти температура ва намликка боглик булганли-
гидан, уларнинг озикланишида ихтисослашиш учун \еч имкон берма-
ган. Температура билан намлик даражаси узгармай турадиган тропик-
лардагина ихтисослашган турлари учрайди. Бу ерда куп турлар нукул
чумоли ватермитлар билан озикпанади.
Урчиши.
Амфибиялар ривожланиш вакгида купинча яшаш жойла
рини алмаштирадилар, чунки уларнинг купи баликлар сингари тухум
ташлаш ва тухумни ташкарида уруглантириш йули билан сувда ур-
чиш усулини саклаб колган. Буларнинг эркаги ва ургочиси орасидаги
фарклар унчалик билинмайди. Думсизларнинг купчилигида эркакла-
ри ургочисига нисбатан кичик. Тарокли тритон эркакларининг бах;ор
пайтида орка томонида ва думларида тери буртмалари кучли ривожла-
ниб, бунда кон томирларининг зич тури пайдо булади (76-расм). Дум
сизларнинг эркаклари олдинги оёк панжаларининг ички бармогида
кадоклар урчиш даврида анча ривожланади, у ургочисини ушлаш ва
унга ёпишишга имкон беради.
www.ziyouz.com kutubxonasi
103
76-расм. Тритонлардаги жинсий диморфизм. Кичик осиё тритонининг
нико^либоси: 1—эркаги, 2—ургочиси.
Амфибиялар купайишининг умумий хусусияти купайиш даврида
тухум куйиш, тухумнинг ривожланиши ва итбалигининг яшаш жойи
сув му^итига боклик; булишидир. Шуб^асизки, бу \ол амфибиялар
нинг баликлар каби бирламчи хусусияти булган. Кейинчалик уларда
сувдан тацщарида купайишга имкон берувчи мосламалар пайдо була
бошлади. Лекин бу имкониятлар айрим турларига хос булиб, икки-
ламчи характерга эгадир.
Хозирги пайтда яшаётган амфибияларнинг \аёт кечириши ва ур-
чиши турличадир.
Думли ва оёк;сиз амфибияларда наел учун к;айгуриш тараккиётнинг
анча юк;ори боекдчида туради. Бу амфибияларнинг купайишидаги про-
фессив хусусиятлар думсизлар гуру^и билан ракобат килишга имкон
беради. Масалан, тритонларнинг эркаклари бевосита ургочисини ypyF-
лантирмасдан, сперматофор деб аталадиган сперматозоидли пакетларни
сувга ташлайди, бу пакетларни ургочиси клоакаси билан тутиб олади.
Одатдаги тритонда наел учун к;айгуриш бирмунча мураккаброк, утади,
унинг ургочиси купинча \ар кайси тухумини сув усимлиги баргига
ураб к$яди, натижада тухум беркинган барг орасида крлади, эркаклари
тухумни курицлаб юради. Оёксизларнинг эркаклари куруцликка куйил-
ган тухумни гавдаси билан ураб олади. Зиготанинг ривожланиши туфи-
сида думсизлар мисолида юкррида гапирилди.
Неотения. Думли амфибияларнинг бир канча турларида метаморфоз
жараёни яшаш шароитининг хусусиятлари муносабати билан бирмунча
вак^гача трегаб крлиши ёки бутунлай булмаслиги \ам мумкин. Бу \одиса
неотения деб аталади. Неотения, айник;са, личинкаси аксолотл деб ата
ладиган америка амбистомасида жуда яхши намоён булади.
Барча далилларга кура, думли амфибиялар метаморфоэланиш лаёкати-
ни йукртган неотеник личинкалардан бошца нарса эмас. Масалан, Техас
горида яшовчи кур тритон ёки упкасиз тритон, протей, амфиума ва бошкэ
купгина турлар аллакэндай бир саламандранинг личинкасидир.
www.ziyouz.com kutubxonasi
104
Do'stlaringiz bilan baham: |