Yusupova nargiza shakirovna jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi

 
8.2. Xarakat malakalari. 
Xarakatli mashqlarni ko‟p marotaba stereotip tarzda takrorlash malaka xosil 
qilishga olib keladi. Bunga takrorlash vaqtida xarakat tuzilishiga jiddiy 
o‟zgartirishlar kiritilmagan va xarakat bir xil sharoitlarda bajarilgan taqdirgina 
erishiladi. Xarakat malakasini bir butun xarakat aktida xarakatlarni boshqarishning 
avtomatlashgan usuli sifati tariflash mumkin. Xarakat akti stereotip ravishda 
takrorlanaverilsa uni bajarish asta sekin – odatga aylanib qoladi; xarakat aktining 
biror bir qismi (fazasi) ni qanday bajarish ustida toboro kamroq fikir yuritiladi: 
etarli darajada o‟ylab, sinab ko‟rilgan va odat bo‟lib qolgan xarakatlarga fikrni 
qaratishga endilikda zaruriyat qolmaydi va asta – sekin harakat qismma – qism 
avtomatlashib boradi. Shunday qilib, malaka reflektorli xarakat aktlari tizimi bilan 
mustaxkamlangan malakaga aylanadi. Avtomatlashish malakaning asosiy 
xususiyatidir. Avtomatlashish bilan umuman xarakat aktini ongli ravishda 
bajarishga chek qo‟yilmaydi, lekin xar bir alohida xarkatni bajarishga ongning 
ishtirokiga extiyoj qolmaydi. Malaka xosil qilish davrida ong yo‟q bo‟lib ketmaydi 
balki o‟z o‟rnini almashtiradi.
Xarakat avtomatlashishi bilan malaka barqaror va mustahkam bo‟ladi. 
O‟rganilgan xarakatni, uni bajarish sifatini pasaytirmay, ko‟p marotaba 
takrorlashga imkoniyat bo‟lishi xarakat ko‟nikmasining mustahkamlanishini 
ko‟rsatuvchi tomonlardan biri hisoblanadi. Malakaning mustaxkamlanishi xarakat 
amallarini xatto charchaganda, behollikda, psixologik noqulay xolatda (kuchli 

---

93 
xayajonlanish, o‟rganilmagan sharoit ta‟siri va shu kabilarda) ham aniq bajara 
olishga imkon beradi. Bundan tashqari, malakaning mustahkamlanishi xarakat 
aktini maksimal kuch bilan (agar kuch berishga malaka tarkib toptirishda 
o‟rganilgan bo‟lsa) to‟g‟ri bajarishga imkon berishi ham muhimdir. Masalan, 
konkida uchuvchi barqaror malakaga bo‟lsa juda tez uchganda ham uchish 
texnikasini buzmaydi etarli darajada mustahkam bo‟lmagan malakada bunga 
erishish mumkin emas. Nihoyat, malaka mustahkam bo‟lsa, uni mashq olib 
bormasdan ham uzoq saqlab qolish mumkindir. Ma‟lumki, velosipedda yurish, 
suzish, chang‟ida yurish kabi mustahkam ko‟nikmalar asosan butun umr saqlanib 
qoladi.