|
Юсуф Хос Хожиб асарларининг тарбиявий ахамияти.
РЕЖА.
Юсуф Хос Ҳожибнинг ҳаёти ва ижтимоий фаолияти “+утад\у билиг” асарининг яратилиши.
Асар яратилган тарихий шароит.
Асарнинг тузилиши, сюжети.
Юсуф Хос Ҳожибнинг “+утад\у билиг” асарида етук инсонни камолга етказиш масалалари.
Юсуф Хос Ҳожибнинг хаёти ва фаолияти, асарнинг яратилиши ҳақида қисқача маълумот.
Тадқиқотчиларнинг фикирларига кўра Юсуф Хос Ҳожибнинг таржимаи ҳолини унинг ўз асарида ёзиб қолдирган маълумотлардан биламиз холос:
Мўниқи тару\лақ +ўз ўрду эли,
Туб-асли насабдан юришиш тили,
Бу ту\миш элиндин чиқиб боргони,
Китобни қўшибон тугал қил\они.
Борусин битмиш,етурмиш низом,
Бу +ош\ар элинда қўшилмиш тамом.
+ўз ўрду ўлкаси аслида эли,
Туб асли насабдан сўз очди тили.
Ту\илган элидан чиқиб боргани,
Китобни жам этиб тугал қилгани.
Борини битибдир не эса калом,
Бу +ашқар элида тугади тамом.
Юқоридаги мисралардан Юсуф Хос Ҳожибнинг ту\илган жойи +ўз ўрду (яъни Боласо\ун) экани, аммо уни ёзишда турли ўлкаларга сафар қилгани ва ниҳоят уни ватани +ашқарда тугатгани тахмин қилинади.
Демак, Юсуф Хос Ҳожиб Боласо\унда ту\илган, ўз асарини ёши элликдан ўтганда ёзган. Асарнинг Ҳижрий 462 (1069-1070)ёзиб тугатганлиги, уни ўн саккиз ойда, яъни 461 йилнинг биринчи ярмида бошлаб, 462 йилнинг ўрталарида тугатганлиги, агар бу даврда Юсуф Хос Ҳожиб 50 ёшлар атрофида бўлса, 410 (1019 милодий) йилларда ту\илганлиги тахмин этилади.
Тегурди менга элчи эллик йашим,
+у\у қилди қўз\ун туси-таг башим.
(Эллик ёшим менга қўл тегизди,
+ора (қуз\ун)тусидек бошимни оқ (қуш)
+илди (яъни сочим оқарди).
Йил алтмиш эки эрду тўрт юз била,
Бу сўз сўзладим мен тутиб жан сура,
Тугал ўн саккиз айда айдим бу сўз,
Ўқурдум, адирдим сўз эвдиб тера.
Юсуф Хос Ҳожибнинг “+утад\у билиг” асари 6500 байтдан ёки 13000 мисрадан иборат. Буюк мутафаккир асарни ёзиб тугатгач, қорахонийлар хукмдори Тав\ачхон (китобда Тавшач Улу\ Бу\ра +орахон (хоқон) Або Али Ҳасан бинни Сулаймон Арслон +орахон (хоқон) номлари билан зикр этилган) ҳузурига келиб, унга тақдим этади. Китоб хонга манзур бўлиб, унинг муаллифига хос Ҳожиблик лавозмини беради. “+утад\у билиг” асари катта шуҳрат қозонади.
У ўз асарида тиббиёт, фалакиёт, тарих, тиббиёт, география, риёзиёт, ҳандаса, фалсафа, адабиёт, таълим-тарбия, фиқх соҳасига оид фикрларни баён этиб, файласуф ва қомусий олим сифатида ўзини намоён этди. Чунончи у барча ижтимоий табақалар ўртасидаги муомила муносабатларни ёритиш билан дипломатияга оид қоидалар тизимини яратди, турли касб эгаларининг касбу корига оид талаблар ва жамиятнинг ахлоқий тамойилларини тараннум этиш билан таълим-тарбия соҳасига ўзига хос услубни яратди.
+утад\у билиг-бахт ва соадатга элтувчи билим, таълим деган маънони билдиради. Демак, асар номидан ҳам унинг панд-насиҳат таълим-тарбия оид, етук дидакдик асар, ҳар томонлама етук инсонни тарбиялайдиган дарслик эканлиги яққол кўриниб турибди.
Асарнинг муккамал нашрини тайёрлашда ҳамда уни тадқиқ этишда ўзбек олимларининг ҳиссаси айниқса диққатга сазовор.
Биринчи бўлиб профессор Фитрат 1924 йилда наманган нусхасини олиб, кутубхонага келтиради ва у ҳақида мақола эълон қилади.
“+утад\у билиг”нинг мукаммал нашри ўзбек олими +.Каримов томонидан амалга оширилади ва тадқиқ этилади. Уни таҳлил этишда С.М. Муталбоев, Н.М.Маллаевларнинг ҳам хизмати катта.
“+утад\у билиг”нинг ҳозирги ўзбек тилидаги болаларбоп баёни эса Б.Тўхлиев томонидан нашр этилади. Юсуф Хос Ҳожибнинг ахлоқий дидактикаси +.Каримов, Й. Жумабоев томонидан ҳар томонлама тадқиқ этилади.
Асар яратилган тарихий шароит. Юсуф Хос Ҳожибнинг “+утад\у билиг” асари педагогика тарихида таълимий-ахлоқий усулда ёзилган барча асарларнинг тамал тоши десак бўлади.
Юсуф Хос Ҳожибнинг X асрнинг ўрталарида ташкил топган +орахонийлар хукмронлиги даврида яшаб ижод этади. +орахонийлар Сирдарёдан Еттисувгача, Шимолий Фар\она ва бутун Шарқий Туркистонда ҳукмронлигини ўрнатгандан сўнг Моварауннаҳрнинг ички ҳудудларига ҳам кириб бориб, +ош\ардан тортиб Каспийгача бўлган кенг майдонда ўз давлатини таркиб топтирган эди. Унинг марказий +ош\ар(Ўрдикент) бўлиб, Шимолда Боласо\ун (+ўзурду), /арбда Самарқанд,Марказдаги Ўзганд йирик шаҳарларидан ҳисобланарди. Ҳар бир давлатда бўлганидек, +орахонийлар давлатининг ҳам идора қилиш усули, юргизадиган сиёсати, қонунлари, тарбия тамойиллари ифодаланган қомус-низомнома зарур эди.
Ҳудди ана шундай зарурият туфайли “+утад\у билиг” асари ҳам яратилди. Бу асарда қорахонийлар давлатини мустаҳкамлаш, унинг идора усулларини яратиш, барча табақа, тоифадаги кишиларнинг хулқ-атвори, жамиятда тутган ўрни, давлатни иқтисодий, ижтимоий, маданий жиҳатдан мустаҳкамлаш, давлатнинг мустаҳкамлигининг бош таянчи-инсонни маънавий камолга етказиш масалаларини қамраб олинади.
Юсуф Хос Ҳожибнинг бу мураккаб вазифани ҳал этишда фақат донишманд, қомусий мутафаккир сифатидагина эмас, балки тарбияшунос олим сифатида ҳам ўзини намоён этди. Шунга кўра у яратган “+утад\у билиг” асари таълим-тарбия тарихи унинг назарий масалалари, комил инсонни шакллантиришда айниқса муҳим аҳамият касб этади.
“+утад\у билиг” асарида ҳокимият қорахонийлар қўлига ўтиши муносабати билан таълим ва тарбиянинг ҳам ҳокимиятни мустахкамлаш ва тараққий этириш учун хизмат этадиган ўзига хос талаб ва тамойилларни белгилаш зарур эди. Шунинг учун ҳам мазкур асар дидактик, яъни таълимий-ахлоқий услубда ёзилди.
Ўша даврларда бундай асарлар (масалан, “Низом ул-мулкнинг”, “Сиёсатнома”, Кайковуснинг “+обуснома”)ёзиш анъанага кирган бўлса ҳам, ҳар бири ўзига хос йўл-услубга эга бўлиб, “+утад\у билиг” улардан олдин яратилгандир.
Юсуф Хос Ҳожибнинг “+утад\у билиг” асари таълимий-ахлоқий асар сифатида педагогика тарихида энг юқори ўринларда туради.
Do'stlaringiz bilan baham: |
