Yuristning nutq

Olibmen taxtifarmonimg‘a oson,
Cherik chekmay Xitodin to Xuroson.
Yoki:
Turk nazmida chu men tortib alam,
Ayladim ul mamlakatni yak qalam.
Alisher Navoiy tilni tafakkur mahsuli vositasi, insonni 
hayvondan ajratuvchi «guhari sharif» deb biladi. Tilga ijtimoiy 
hodisa deb baho beradi. Inson fikri daryodir, so‘z esa — dur, 
so‘zlovchi g‘awosdir. Yaxshi so‘z insonga jon baxsh etsa, 
yomon so‘z insonni halok etadi, — deydi.
So ‘zdin o ‘lukning tanida ruhi pok,
Ruh dag‘i tan aro s o ‘zdin halok.
Mutafakkir adib til odobi haqida ham qimmatli nasihatlar 
beradi:
So ‘zni ko ‘ngilda pishirmaguncha tilga keltirma.
Va har nekim, ko ‘ngilda bor — tilga surma.
Alisher Navoiy notiqlik mahorati borasida betakror fikrlami 
bayon qiladi. U notiqlik san’atining ichki mohiyatini 
tushuntiradi. So‘z ko‘ngilda pishib yetilmaguncha tilga 
chiqmasligini, aks holda aytilgan so‘z, go£yo nafasdek 
qaytarilmasligini uqtiradi: «So‘zni ko‘ngilda pishirib, 
toblamaguncha tilga keltirma. Dilda bor so‘z fikrlaming 
hammasi aytgulik bo‘lavermaydi. Ichda yotgan so‘zlaring — 
sening sirlaiing. Sir esa nafasga o‘xshashdir. Chiqqan nafasday, 
uning ham sira qaytarilish imkoni bo‘lmaydi».
Notiqlik san’ati haqidagi fikrlar Alisher Navoiy asarlarida 
ko‘plab uchraydi. Hatto mutafakkir adib «Mahbub ul-qulub»
117

---

nomli falsafiy asarining maxsus fasli, ya’ni 24-faslini notiq 
va notiqlik san’atiga bag'ishlaydi. «Nasihat ahli va voizlar 
zikrida» deb nomlangan mazkur faslda notiqlik mahorati va 
notiqlik san’ati fazilatlari haqida qimmatli fikrlami bayon 
qiladi: «Voiz kerakki, “qolaalloh” so‘z aytsa va “qola rasululloh” 
muxolafatidin qaytsa, xudo va rasul yo‘lig‘a qadam ursa. Oezi 
kirgondin so'ngra nasihat bila elni ham kivursa. Yurumagan 
yo‘lg‘a elni boshqarmoq — musofimi yo‘ldin chiqormoqdur 
va biyobong‘a keturmak va bodiyada iturmakdur. Usrukki, elga 
buyurg‘ay hushyorliq uyquvchidekdurki, elga buyurg'ay 
bedorliq. Uyqusida so‘z degan jevligon bo'lur. va ul degondek 
qilmoq ne degon bo‘lur»] , deb bu san’atga ilohiy tus beradi. 
Navoiydan keltirilgan mazkur iqtiboslar navoiyshunos Inoyat 
Maxsumov tomonidan hozirgi o‘zbek adabiy tiliga nihoyatda 
mohirona tabdil qilingan: “Voiz Haq so‘zni targ‘ib qilishi, 
Payg‘ambar so‘zidan chetga chiqmasligi kerak, eng awal 
uning o‘zi Haq va payg'ambar yo‘liga kirishi, so'ngra esa nasihat 
bilan elni ham shu yo‘lga solishi lozim. 0 ‘zi yurmagan yo‘lga 
elni boshlamoq — musofimi yo‘ldan adashtirib, biyobonga 
tashlamoq va sahroda uni yo‘qotmoqdir. 0 ‘zi mastning elni 
hushyorlikka chaqirishi — uyquchi kishining odamlarni 
bedorlikka da’vat etganiga o‘xshash bir narsadir” 2.
Ya’ni, notiq, awalo, iymon-e’tiqodli, musulmon, shariat 
arkonlarini biladigan, tariqat yo‘liga kirgan shaxs bo‘lishi lozim. 
Nutqida Qur’oni karim va hadisi sharif ma’nolarini targ‘ib 
etishi joiz.
Nutq ijod qilish va notiqlik san’ati fazilatlari haqida Alisher 
Navoiy qat’iy e’tiqodli bo‘lish, haqiqat va adolat yo‘lidan 
bormoqni ta’kidlaydi: «Va’z bir murshid va ogoh ishidtir va 
uning nasihatin qabul etgan maqbul kishidur. Awal bir yo'lni 
bormoq kerak, andin so‘ng elni boshqarmoq kerak. Yo‘lni