Yuristning nutq

Yusuf Xos Hojib nutq va so‘z odobi xususida
Sharqda Uyg‘onish davrining turkiy muhitdagi dastlabki 
yirik siymosi Yusuf Xos Hojib Balosog‘un(Qirg‘izistondagi 
To‘qmoq shahri) shahrida dunyoga keldi. Yusufning qachon 
tug‘ilgani, vafot etgan yili ma’lum emas.
XI asming ikkinchi yarmida Sharqiy Turkiston(Koshg‘ar)da 
va M arkaziy Osiyo hududida qoraxoniylar saltanati 
mustahkamlandi. Bu hokimiyatning markazi Koshg‘ar 
( 0 ‘rdukent) bo‘lib, uning shimolida Balosog‘un (Kuzo‘rdu), 
g'arbda Samarqand kabi yirik siyosiy va madaniy markazlar 
bor edi. Iste’todli shoir, davlat arbobi, donishmand adib 
Yusuf Xos Hojib mana shu davrda yashadi va ijod etdi. Uning 
qalamiga mansub “Qutadg‘u bilig” (“Baxt-saodatga eltuvchi 
bilim”) asari 1069-yilda Koshg‘arda yozib tugallangan. Shoir 
o‘z asarini qoraxoniylar hukmdori Tavg‘och Bug‘roxonga 
taqdim qiladi. Buning evaziga esa u Xos Hojiblik lavozimi bilan 
taqdirlanadi. 
*
Bu asar o ‘z zamonasining tafakkuri, hikmati va falsafasini 
aks ettiradigan qomusiy manbadir. Asarda ulug‘ mutafakkirning 
adolat, insof, ilm-u ma’rifatl, davlatchilik haqidagi, insoniy 
siyrat va xilqat haqidagi fikrlari yoritilgan. Bu hikmatlar hozirgi 
kunda ham dolzarb va ibrat sabog‘i bo‘lib kelmoqda.
Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” asarida nutq
112

---

madaniyati, notiqlik san’ati borasida ham qimmatli fikr- 
mulohazalar bildirilgan. “Bilimni buyuk bil, uquvni ulug‘ 
bil» tamoyili asaming bosh g‘oyasini tashkil etadi. Yusuf Xos 
Hojib tushunchasida notiq — zimmasiga mas’uliyatli vazifalar 
yuklangan shaxs. U mamlakat rivojini, dunyo voqealarini 
tahlil qila oladigan, chuqur bilimli, siyosiy yetuk va hushyor 
bo‘lmog‘i kerak.
Yusuf Xos Hojib nutq madaniyati haqida fikr yuritar ekan, 
uni qonun ijrosi, qonun ustuvorligi, adolat, odil hukm, poklik 
kabi tushunchalar bilan mushtarak deb biladi. Mamlakatda 
adolatli qonun ustuvorligi xalq hayotini ta’minlovchi bosh 
masala ekanligini ta’kidlaydi. Shu bois ma’naviyatimiz gultoji 
hisoblangan “Qutadg‘u bilig“ asari ham huquq fani tarixida, 
ham notiqlik san’ati tarixida qimmatli manbalardan biri 
hisoblanadi. Asarda bilim hayotdagi barcha ishlaming asosi 
ekani ta’kidlanadi. Ana shu asos ijtimoiy hayotda ustuvor 
bo‘lishini ta’minlash lozim. El rahnomalari, boshqaruv tizimi 
vakillari bo‘Isa, adolat bilan ish yuritadi, mamlakatda farovon 
turmushni ta’min etadi, shuning uchun mutafakkir bilim 
borasida: