Yuristlar malakasini oshirish markazi jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti

2-mavzu. “Bola huquqlari” tarixi va uning rivojlanish t nd nsiyalari

1. Bola huquqlari to‘g‘risidagi g‘oyalar va qarashlarni shakllanishi va rivojlanishi

.

2. Bola huquqlari masalalarining normativ shakllanishi va rivojlanishi

.

1. Bola huquqlari to‘g‘risidagi g‘oyalar va qarashlarni shakllanishi va

rivojlanishi

Bola huquqlarining paydo bo‘lishi va rivojlanishi to‘g‘risida fikr yuritar

ekanmiz, jamiyatning ijtimoiy ojiz qatlami hisoblanmish – bolalarga talluqli huquq

va erkinliklar, ularning qonuniy manfaatlari tarixi, inson huquqlari tarixi bilan

vosita chambarchas bog‘liq ravishda o‘rganish maqsadga muvofiq ekanligiga

yana bir bor guvoh bo‘lamiz. Z ro, bola huquqlari inson huquqlarining tarkibiy

qismidir.

Inson hayotini, uning katta kishi yoki bola ekanligidan qat’i nazar, o‘z

mohiyatini tashkil etgan huquq va erkinliklardan xoli tasavvur etib bo‘lmaganligi

sababli, bola ham, kattalardan kam bo‘lmagan darajada, o‘z huquq va erkinliklari

e’tirof etilishiga muhtoj bo‘lib k lgan. Shunga qaramay, bola huquqlari asrlar

davomida bunday alohida e’tirofdan mahrum bo‘lib k lgan. Uning yashashga

bo‘lgan huquqlari insoniyat tarixida eng qadimiy muammolardan biri bo‘lib

lgan. Tarixdan bolalar noqonuniy tug‘ilgan, nikohsiz tug‘ilgan, yashirin ravishda

tug‘ilgan, nogiron yoki kasal tug‘ilgan yoki bolaning otasi yoxud onasi noma’lum,

gan vajlar bilan bunday toifadagi bolalarga nisbatan hurmatsizlik qilingan,

bolalar tahqirlangan yoki jismonan yo‘q qilib ham yuborilgan

20

. Qadimgi Spartada

nogiron tug‘ilgan bolalarni tiriklayin o‘limga mahkum etilgani, shuningd k,

Qur’oni Karim nozil qilinguniga qadar qiz bolalarning dunyoga k lishi fojia

sanalgani

21

 tarixiy manbalardan ma’lum. Ammo, insoniyat rivojlanib borishi bilan

20

 Karimova D. Bola huquqlarining paydo bo‘lishi, rivojlanish tarixi va bola huquqlarining ta’rifi. Qonunchilikni

takomillashtirish islohotlar kafolati (ilmiy maqolalar to‘plami). – T.: O‘zMU, Huquqshunoslik fakult ti, El-Press,

2012. -B.296

21

 Safarov O., Maxmudov M. Oila ma’naviyati. –T.: Ma’naviyat, 1998. –B.49

---

33

bir qatorda, qishilik jamiyati yanada madaniylashib, bolalarga, ularning huquq va

erkinliklariga bo‘lgan e’tibor ijobiy tomonga o‘zgarib borgan.

Bola huquqlari o‘zining ko‘p asrlik tarixiga ega. “Huquq” va “majburiyat”

tushunchalari davlatlar tashkil topa boshlagan jamiyat paydo bo‘lishi va

rivojlanishi bilan inson hayotidan ham mustahkam o‘rin oladi boshladi. Davlat-

huquqiy hodisalar yuzaga k lishi bilan ijtimoiy munosabatlar ilk marotaba

qonunlar yordamida muvofiqlashtiriladigan oby ktga aylanadilar.

Amalda, bu kabi tartibot bo‘lg‘usida inson huquqlari g‘oyasining tug‘ilishi

va rivojlanishi uchun huquqiy asos yaratdi, d yish mumkin. U ijtimoiy

adolatsizlik, hamda inson tabiatiga xos huquq va erkinliklarni poymol qilishga

asoslangan har bir davlatning mohiyatan ildizlarida yashirin edi. Insoniyat tarixi

ham aynan ana shundan dalolat b radi. Ma’lumki, turli mamlakat va qit’a xalqlari

ozodlik uchun, quldorlikka, ekspluatatsiya va inson huquqlarining poymol

qilinishiga qarshi asrlar davomida kurashib k ldilar. Kurash jarayoni muttasil

ravishda ozodlik g‘oyasi o‘zining nochor ahvoliga qarshi kurashayotganlar ongini

tobora ko‘proq egallab olishiga sabab bo‘ldi. Bunda g‘oya faqat kundalik ong

darajasidagina shakllanish bilan ch klanmadi. U falsafiy-siyosiy fikrlar, huquqiy

ta’limotlar, badiiy adabiyot, sh ’riyat va san’atda ham o‘z rivojlantirib borildi

22

.

Albatta, bu masalada, qadimgi yunon faylasuflarining xizmatlari kattadir.

Ular asarlarida inson huquqlarining qadimgi ko‘rinishlari va tushunchalarini

ltirgan holda, bolalarning huquq va erkinliklari ch klanganligini e’tirof etishadi.

Qadimgi mashhur donishmand Arastu (miloddan avvalgi 384-322 y.)

davlatni “Ozod odamlar ittifoqi” d b ta’riflab, bu siyosiy uyushmaga qul bolalarni

kiritmagan. Huquq va erkinliklar faqat ozod kishilarga xos d b hisoblangani bois,

bolalar umuman davlat-huquq doirasidan chiqarib tashlangan. Ular hatto o‘z otalari

bilan muloqotda bo‘lishi rad etilgan. Rim yuristlarining “Qullar, jonivorlar va

buyumlar”, “Qul va hayvon” kabi mashhur maqollari bunday t nglashtirishning

22

 Bola huquqlari. Yuridik oliy o‘quv yurtlari uchun darslik /prof. G‘.Abdumajidov tahriri ostida. – T.: TDYuI,

2009. -B.21.

---

34

rasmiy ifodasi edi. Shunisi ham taassufki, bu maqollar qonun kuchiga ega bo‘lgan

mashhur Dig stlardan joy olgan edi

23

.

Jamiyat a’zolarini odamlar va buyumlar tarzida ifodalangani odamlarning

ongiga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatgan, ularning t varak atrof va jamiyatdagi hayot

haqida fikrlarida ham aks etgan edi. Bolalarning voyaga yetmaganligi bilan bog‘liq

jismonan va aqliy jihatdan yetarli noilojligi inobatga olinmas edi. Bolalar

huquqsizlik, ijtimoiy adolatsizlik, qaramlikning mashaqqatlariga kattalar bilan bab-

baravar darajada bardosh b rishga mahkum etilgan edi.

Sits ron “Majburiyatlar haqida” asarida fuqarolarning majburiyatlarini

ularning hayotiy zarurligi darajasiga ko‘ra bir qancha turlarga ajratadi. Birinchi

o‘ringa, Vatan va ota-ona oldidagi majburiyatlar qo‘yilgan. Bolaga nisbatan

majburiyatlar ikkinchi o‘rinni olgan. Ammo, bolalar o‘zining butkul huquqsizligi

sababli oilada ham, jamiyatda ham, davlatda ham loyiq sharoitlarga ega bo‘lish

uchun r al imkoniyatlardan mahrum edi. Bolalarning jamiyatda va davlatdagi

ayanchli ahvoli turli gumanitar fanlar, jumladan tarixda e’tibor b riladigan va

o‘rganiladigan oby kt bo‘lib k ldi

24

.

IX-XVII asrlarda Qadimgi Rusda bolalarni toifalarga ajratish urf-odat

bo‘lgan. Mamlakatda Xristian dinining paydo bo‘lishi orqali ruhoniylar bolalarga

nissbatan rahm-shavqat g‘oyalarini targ‘ib qilish orqali “bolalard k bo‘ling” d gan

yangi munosabatlar o‘rnatila boshlandi. Shu bilan birga xristianlik o‘z navbatida

bolalarning qaysi urug‘, toifa yoki nasl-nasabdan dunyoga k lganini birinchi

o‘ringa qo‘yib, bolaga nisbatan ota-onasining mavq i doirasida munosabatda

bo‘lishni ham ilgari suradi. Ayniqsa, nikohsiz tug‘ilgan bolalarga b pisandlik bilan

qarash illatga aylanib k tgan

25

.

Har bir xalq madaniyati, uning an’analari, dini, huquqiy qarashlarida

umumijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan ko‘plab g‘oyalarni topish mumkin. Shu

23

 O‘sha joyda. -B.12

24

 Bola huquqlari. Yuridik oliy o‘quv yurtlari uchun darslik /prof. G‘.Abdumajidov tahriri ostida. – T.: TDYuI,

2009. -B.12.

25

 Karimova D. Bola huquqlarining paydo bo‘lishi, rivojlanish tarixi va bola huquqlarining ta’rifi. Qonunchilikni

takomillashtirish islohotlar kafolati (ilmiy maqolalar to‘plami). – T.: O‘zMUU, Huquqshunoslik fakult ti, El-Press,

2012. -B.297

---

35

kabi, o‘tmishning insonparvarlik g‘oyalari bo‘lajak avlodlar qabul qilib olishi,

o‘rganishi uchun o‘ta qadrli asos, poyd vorni tashkil etadi. O‘tmishdagi salbiy

hodisalarni yo‘qotib, shu bilan birga insoniyat xalqlar o‘z taraqqiyoti jarayonida

to‘plab k lgan qadriyatlarni asrab-avaylab k ladi. Insoniyat tarixiy taraqqiyotining

turli bosqichlarida yuz b rgan xalqlarning o‘zaro almashinib, boyib borish

mohiyati ham aynan shunda namoyon bo‘ladi.

Ushbu masala nuqtai nazaridan qadim Sharqda bola huquqlari, uning oila,

jamiyat va davlatdagi ahvoliga yondashuv to‘g‘risida tushuncha hosil qilish

imkonini b radigan alohida manbalarga murojaat qilish muayyan qiziqish

uyg‘otadi. Ayniqsa, Yaqin va O‘rta Sharq mamlakatlarida k ng tarqalgan

zardushtiylik diniy huquq tizimi qoidalari jiddiy e’tiborga molik. Shuni ham

nazardan qochirmaslik k rakki, Sharqda bola masalasi jamiyat hayotining dolzarb

masalasi bo‘lib k lgan. Sharq xalqlari bolaparvarligi bilan ma’lum va mashhur.

“Av sto” muqaddas kitobining ba’zi qoidalariga murojaat qilganimizda, ushbu hol

odamlarning kichik yoshli toifasiga qadriyat sifatida qarashlarning

mustahkamlanishida muhim o‘rin tutganligini ko‘ramiz. Mazkur kitobda

aytilishicha, bolalar “qat’iy tarzda muhofaza etilishi” shart. Bunda so‘z nafaqat

tug‘ilgan, balki tug‘ilajak bolalar haqida ham boradi (Vid vdat, XV, 36-39)

26

.

Hali tug‘ilmagan, ona qornidagi bola farovonligi, tinchligi ham dunyoga

lgan bola farovonligi, tinchligiga t nglashtiriladi. «Av sto, – d ydi

S.G.Ganbarov, - tug‘ilgan va hali dunyoga k lmagan bolalarning huquqlarini

qat’iy muhofaza etgan»

27

. Qat’iy muhofaza etish g‘oyasi hali tug‘ilib ulgurmagan

bolaga ham t ng ravishda taalluqlidir. Voyaga yetmagan bolalarni ota-onasidan

olib k tib qolish, ularni vasiyliksiz qoldirishga og‘ir jinoyat sifatida qaragan

28

.

Nafaqat tug‘ilgan bola, balki ona qornida bo‘lgan bolalar huquqini alohida

muhofaza qilish nazarda tutilgan. Homilador ayol homilasini oldirib tashlasa yoki

jonzotni boshqa yo‘l bilan tushirishi gunoh hisoblanib, aybdorlar o‘lim jazosiga

26

 Bola huquqlari. Yuridik oliy o‘quv yurtlari uchun darslik /prof. G‘.Abdumajidov tahriri ostida. – T.: TDYuI,

2009. -B.12.

27

 Ganbarov S.G. 

. // 

. 

. - 

, 1992. -

S12-13.

28

 P rixanyan A.G. 

. – M.,1983. -S. 248

---

36

mahkum etilgan

29

. Bolalarni go‘dakligidanoq o‘qitish, ilmli qilish tavsiya etilgan.

“Agar o‘g‘ling bo‘lsa, - d yiladi “Adurbadning o‘gitlari”da,- uni bolaligidanoq

maktabga b r, zotan, bilim ko‘z nuridir”

30

.

Olam taraqqiyotiga Yaxshilik va Yomonlik orqali qarash bilan zardushtiylik

odamlarni Yaxshilik qonunlari asosida, erkinlikda, bo‘ysunish va zo‘ravonlikka

majburlanmay yashashga chaqiradi. U baxtsizlik va g‘am-qayg‘u k ltiradigan

johillikdan saqlanishni maslahat b radi. Oila yaratish, farzand ko‘rish, uy-joy

qurish, hatto daraxt ekish va yer sug‘orish ham zardushtiylik tomonidan baxtli

hayotning yaqqol b lgilaridan d b qaralgan

31

.

Zardo‘shtiylikda «Yer boqqan qizlar, iqtidorli bolalar”ga Yaxshilik mahsuli

b qaralgan. Xalq ongi, fikr-qarashlari ifodasi bo‘lgan “Av sto” jamiyatda

bolalarga nisbatan “m hr ko‘zi bilan qarash”ning “tobora ildiz otishi”ga

muvofiqlashtiruvchi ta’sir ko‘rsatgan. Uning m ’yorlari “uy-joy tiklash”, “farzand

ko‘rish”, ular to‘g‘risida doimiy g‘amxo‘rlik qilishga chaqirgan. Ushbu g‘oyalar

o‘zining umumijtimoiy ahamiyatiga ko‘ra shu qadar jiddiy ediki, ular insonlar

o‘rtasidagi muloqotda “Farzand ko‘rish, uy qurish va daraxt ekish” ko‘rinishida

hamon mavjud. Ammo odamlar hayotidan muqim joy olgan bu iboraning

“ildizlari” qabila-qabila bo‘lib yashalgan, zardushtiylik davriga borib taqalishidan

ko‘pchilik b xabar. Yaqin va O‘rta Sharq, jumladan Markaziy Osiyo

mamlakatlarida yashayotgan xalqlarning bir n cha avlodlari zardushtiylik ta’sirida

shakllanib borgan. Islomdan avvalgi shakllangan “Yaxshilik qonunlari” ko‘p sonli

xalqlar xotirasida saqlanish bilan ch klanmay, balki ularning hayot tarzi, avloddan-

avlodga o‘tib k layotgan an’analarida ham aks etdi. Bolalarga Sharq mamlakatlari,

xususan Markaziy Osiyoda asrlar davomida “yaxshilik m vasi” d b qaralgan.

29

 Boboyev X., Xasanov S. “Av sto” – ma’naviyatimiz sarchashmasi. –T.: Adolat, 2001. –B.103

30

: 

 /

, 

,

, 

, 

. – M., 1991. - S.78

31

 Bola huquqlari. Yuridik oliy o‘quv yurtlari uchun darslik /prof. G‘.Abdumajidov tahriri ostida. – T.: TDYuI,

2009. -B.23

---

37

Zamonaviy O‘zb kiston aholisining d yarli yarmini ham ota-onasining faxri va

ishonchi bo‘lgan bolalar tashkil etishi ham tasodif emas

32

.

Bolalarga nisbatan zardushtiylik tuzumi davrida shakllangan ezgulik ko‘zi

bilan qarash islom davrida, islom huquqi m ’yorlarida ham o‘z aksini topdi.

Ayniqsa u m ’yorlari kichik yoshli bolalarga vasiylik qilish bilan bog‘liq bo‘lgan

munosabatlarni tartibga soladigan