Yuristlar malakasini oshirish markazi jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti

Bola huquqlarini ta’minlashda NNTning huquqlari.

O‘zb kiston

spublikasining nodavlat notijorat tashkilorining (NNT) faoliyatini tartibga

soluvchi qonun-hujjatlari ularga bola huquqlarini ta’minlash va himoya qilishda

faol ishtirok etish imkoniyatini b radi. NNT – daromad olish maqsadini

ko‘zlamaydigan jismoniy va yuridik shaxslarning huquqlari va qonuniy

manfaatlarini himoya qilish uchun, ijtimoiy, madaniy va ta’lim maqsadlariga

erishish uchun, xayriya ishlarini amalga oshirishi uchun va boshqa jamiyat uchun

foydali bo‘lgan maqsadlarni ko‘zlab ihtiyeriy ravishda jismoniy yoki yuridik

shaxslar tomonidan tuziladigan o‘zini o‘zi boshqaradigan tashkilotlar.

Ta’kidlash joizki, yoshlarning nodavlat notijorat tashkilotiga o‘n to‘rt

yoshga to‘lgan shaxslar, bolalarning nodavlat notijorat tashkilotiga esa o‘n yoshga

to‘lgan shaxslar a’zo bo‘lishi mumkin. (“Nodavlat notijorat tashkilotlar

to‘g‘risida”gi Qonunning 18 - moddasi).

NNTlar quyidagi huquqlarga ega:

o‘z a’zolarining va ishtirokchilarining, jumladan bolarning ham huquqlarini

va qonuniy manfaatlarini himoya qilish;

bola huquqlarini ta’minlash maqsadida ijtimoiy hayotning turli masalalari

bo‘yicha tashabbuslar bilan chiqish;

davlat hokimiyati va boshqaruvi organlariga bolalar ahvolini yaxshilash

bo‘yicha takliflar kiritish;

davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining qarorlarini ishlab chiqishda

ishtirok etish (jamoa eksp rtizasi, qonun loyihalarining umumxalq muxokamasi,

bola huquqlari bo‘yicha davlat va hududiy dasturlarni ishlab chiqish);

bola huquqlari bo‘yicha o‘zlarining faoliyati haqida axborot b rish;

---

354

bola huquqlari bo‘yicha aborot vositalarini ta’sis etish va nashriyot

faoliyatini olib borish;

nizomdagi vazifalarini bajarish uchun tadbirkorlik tuzulmalar tashkil etish;

o‘z faoliyatiga oid masalalar bo‘yicha yig‘ilishlar, konf

nsiyalar o‘tkazish;

qonunchilikka muvofiq tarzda vakolatxonalarini ochish va filiallarni tashkil

etish.

NNT qonunda nazarda tutilgan boshqa huquqlarga ham ega bo‘lishi

mumkin.

Davlat NNTlarning, jumladan bolalar huquqlari bilan shug‘ulanadigan

NNTlarning faoliyatini qo‘llab-quvvatlaydi, jamiyat hayotida ishtirok etishi uchun

ng huquqiy imkoniyatlar yaratadi. NNTlarga subsidiyalar, grantlar va ijtimoiy

buyurtmalar b rish orqali ko‘maklashadi, NNTlarga axborotga olish, mulkini,

ishchanlik obro‘si, int ll ktual faoliyatining natijalarini himoya qilish, va davlat

organlarining noqonuniy harakatlari, mansabdor shaxslarning harakati

(harakatsizligini) yuqoridagi organga yoki sudga shikoyat qilish huquqini

kafolatlaydi.

Nodavlat tuzulmalar xalqaro tashkilotlar ko‘magida bolalar huquqlari bilan

bog‘liq masalarni, aniqrog‘i bolalarning huquqiy himoya qilinishini kuchaytirish,

oilani qo‘llab-quvvatlash, bolalar sog‘lig‘ini saqlashni kuchaytirish, ta’lim, tarbiya

va rivojlanishini sifatini oshirish, alohida sharoitlarda bo‘lgan bolalarni qo‘llab

quvvatlash, bolalarning m hnat sohasidagi va odil sudlov sohasidagi huquqlarini

himoya qilish va shu kabi masalalarni hal etishda faol ishtirok etishadi

Nodavlat notijorat tashkilotlar, ya’ni bolalar nodavlat tashkilotlari, kasaba

uyushmalari, jamoa fondlari bola huquqlarini, erkinliklarini, va qonuniy

manfaatlarini ta’minlash bo‘yicha davlat va hududiy dasturlarni ishlab chiqishda va

amalga oshirishda faol ishtirok etishadi.

O‘zb kistonda bolalarning farovonligini ta’minlash, ularning manfaatlarini

himoya qilish, barkamol, sog‘lom avlodni tarbiyalash borasida davlat dasturlarini

amalga oshirishda “O‘zb kiston bolalar sportini rivojlantirish Jamg‘armasi

”,

 “Sen

---

355

yolg’iz emassan”, “Mahalla”, “Sog‘lom avlod uchun” jamg‘armalari, “Kamolot”

yoshlar ijtimoiy harakati, O‘zb kiston bolalar va oilalarni qo‘llab-quvvatlash

Assotsiatsiyasi, R spublika bolalar ijtimoiy adaptatsiyasi markazi, Xotin-qizlar

qo‘mitasi, Kasaba uyushmalari f

ratsiyasi, “Oila” markazi, “M hr tayanchi”,

“Ekosan”, Qizil yarim oy jamiyati, “Nogironlar jamiyati” kabi NNTlari faol

ishtirok etishi bilan bir qatorda o‘z dasturlarini ham hayotga tatbiq etmoqda.

Misol uchun, O‘zb kiston Pr zid ntining 2002-yil-oktabrdagi Farmoniga

asosan tashkil etilgan “O‘zb kiston bolalar sportini rivojlantirish jamg‘armasi”

xalqaro nohukumat tashkiloti mablag‘lari hisobidan 2004-2014-yillarda 1113ta

bolalar sporti oby kti, jumladan, 252ta yangi sport majmuasi, 861ta sport zali

qurilgan. Ushbu oby ktlarning 84 foizi qishloq joylarda barpo etilgan. Bundan

tashqari, faoliyat ko‘rsatayotgan 262ta sport inshooti r konstruksiya qilingan va

kapital ta’mirlandi.”

200

 .

Shuningd k, Bolalar va oilalarni qo‘llab-quvvatlash Assotsiatsiyasi

O‘zb kiston Bolalar jamg‘armasining huquqiy vorisi bo‘lib, u mamlakatning

yarli barcha viloyatlarida o‘zining tuzilmaviy bo‘limlariga ega bo‘lib, bolalar

huquqlarini ta’minlashda ko‘maklashish, onalik va bolalikni muhlfaza qilish

ishlariga qaratilgan ijtimoiy hamkorlik tamoyiliga asoslangan holda bir n cha

dastur va loyihalarni amalga oshirib k lmoqda.

201

“Sog‘lom avlod uchun” jamg‘armasi tomonidan 2008-yilda 6508 tadan ortiq

sport, madaniy-ma’rifiy, xayriya tadbirlari o‘tkazilib, ularga 956354 ming so‘m

sarflandi. 2009-yilnig 1-yarim yilligida 2136 tadan ortiq tadbirlar o‘tkazildi.

Mamlakat ota-onasi qaramog‘idan mahrum bo‘lgan bolalar, kam

ta’minlangan oilalar farzandlarini ijtimoiy himoyalash darajasi yaxshilanishiga

erishilmoqda. Ayniqsa, m hribonlik uylarida tarbiyalanayotgan bolalarning ta’lim

tarbiyasi va turmush sharoitlarini yaxshilash, ularning qonuniy huquqlarini va

200 Bolalar sportini rivojlantirish Jamg‘armasi 10-yilda qurilish ishlari uchun 570 milliard so‘m sarfladi.

http://kun.uz/2013/03/16/bolalarsporti/

201Yusupova I. Bolalar manfaatlarini ta’minlashga qaratilgan institutsional tizimda nodavlat-notijorat

tashkilotlarning o‘rni. //”O‘zb kistonda bolalarni ijtimoiy himoya qilish tizimini boshqarishni zamonaviy talablarga

muvofiq takomillashtirish: yutuqlar va rivojlanish istiqbollari” mavzusidagi xalqaro forumning mat riallari.

Toshk nt, 2011-yil 29-30-noyabr. –T.: R spublika bolalar ijtimoiy moslashuvi markazi, 2011. –B.94

---

356

manfaatlarini ro‘yobga chiqarishda, moddiy, tibbiy yordam ko‘rsatishda nodavlat

tashkilotlar tomonidan olib borilayotgan tadbirlar yaxshi samara b rmoqda.

“SOS” Kind rdorf Int rneshnl Xalqaro tashkiloti hamkorligida 2000-yilda

Toshk nt shahrida “SOS-O‘zb kiston bolalar mahallasi” tashkil etilgan edi.

Amaliyotda o‘zini to‘la oqlagan bu usul k yinchalik yanada ommalashtirildi. 2006-

yilda Samarqand shahrida “SOS-bolalar mahallasi” o‘z faoliyatini boshladi.

Yetim bolalarni ijtimoiy himoya qilish, ular huquqlarining poymol

qilinishiga yo‘l qo‘ymaslik, ularning k lgusida hayotga moslashishlarida

ko‘maklashish bugungi kun talabidir. Shu ma’noda yetim va ota-ona qarovisiz

qolgan bolalarning jamiyat hayotiga har tomonlam moslashuvida R spublika

bolalar ijtimoiy moslashuv markazi va “Sen yolg’iz emassan” R spublika

jamoatchilik bolalar jamg‘armasining xizmatlari katta

202

.

Shuni alohida ta’kidlash joizki, O‘zb kistonda ijtimoiy himoyaga muhtoj

oilalar, ko‘p bolali oilalarga ko‘mak ko‘rsatish bo‘yicha aniq maqsadga

yo‘naltirilgan ishlar olib borilmoqda. Mustaqillik yillarida ona va bolaga davlat

tomonidan ijtimoiy ko‘mak ko‘rsatish yaxlit tizimi shakllantirildi. Shuni ta’kidlash

lozimki, 2006-yilda ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy muhofaza etishga davlat

byudj tining 51 % sarflangan bo‘lsa, 2009-yilda bu ko‘rsatkich 55,6% tashkil etdi,

2010-yilda esa 59,1%ni,

 203

 2014-yilda 60 %ni tashkil etmoqda

204

.

Ijtimoiy sohani rivojlantirish ehtiyojlariga bunday e’tibor, bunday

munosabatda bo‘lish jahon moliyaviy-iqtisodiy inqiroz sharoitlarida juda kam

uchraydigan holatdir.

Bolaning ijtimoiy huquqiy himoyasi oila va davlatning zimmasida ekan,

avvalo, eng yaxshi yondashuv ham ota-ona o‘rnini bosa olmasligini tan olish zarur.

202

Xolb kov A. M hribonlik uylari tarbiyalanuvichlarini ijtimoiy himoyalash – bola huquqlarini ta’minlashning

omili sifatida. //“O‘zb kistonda bolalarni ijtimoiy himoya qilish tizimini boshqarishni zamonaviy talablarga muvofiq

takomillashtirish: yutuqlar va rivojlanish istiqbollari” mavzusidagi xalqaro forumning mat riallari. Toshk nt, 2011-

yil 29-30-noyabr. –T.: R spublika bolalar ijtimoiy moslashuvi markazi, 2011. –B.162

203

Tillaboyev A. Bolalarning ijtimoiy-huquqiy himoyasi masalalari. //D mkoratlashtirish va inson huquqlari. - 2,

2010. –B.12.

204

 V stupl niye Pr zid nta Islama Karimova na otkr tii m jdunarodnoy konf

nsii «O vajn yshix r

rvax

alizasii prodovolstv nnoy programm  v Uzb kistan ».

http://www.mfa.uz/ru/press/news/2014/05/1946/

---

357

Shu sababli davlat haqiqiy oilani mustahkamlash, uning buzilishini oldini olish

imkoniyatlarini izlab topmoqda.

Nohukumat tashkilotlar o‘zining ta’lim xizmatlari, bolalar va onalarga

g‘amxo‘rlik ko‘rsatish, nogironlar va xastalarni parvarishlash, ehtiyojmandlarga

ijtimoiy ko‘mak b rish kabi sohalardagi muhim ijtimoiy ahamiyatga ega faoliyati

bilan fuqarolik jamiyati va huquqiy davlatni rivojlantirish ishiga salmoqli ulush

qo‘shmoqda. Mamlakatda Nodavlat notijorat tashkilotlar milliy assotsiatsiyasi va

Nodavlat notijorat tashkilotlarni qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasi tashkil etilishi

bola huquqlari muammolari bilan shug‘ullanuvchi NNTlarning faoliyatini qo‘llab-

quvvatlashda muhim ahamiyat kasb etmoqda.

Bola huquqlarining umumjahoniyligi prinsipini ro‘yobga chiqarishda, bola

huquqlari borasida aholining huquqiy ongini yuksaltirishda fuqarolik jamiyati,

fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari bilan bir qatorda, ommaviy axborot

vositalarining o‘rni va ahamiyati b qiyosdir. Ommaviy axborot vositalari kattayu-

kichik fuqarolar ongida bola huquqlari va erkinliklari, qonuniy manfaatlari

to‘g‘risida huquqiy qadriyatlarni shakllantirish va rivojlantirish, bolalarning faol

ijtimoiy-huquqiy qarashlarini mustahkamlash borasida muayyan ishlarni amalga

oshirmoqda. O‘zb kistonda davlatga qarashli va nodavlat ko‘plab ommaviy

axborot vositalari, xususan, 671 gaz ta, 208 jurnal, 4 axborot ag ntligi, 79

nashriyot va bir qancha el ktron ommaviy axborot vositalari mavjud. Bolalarga

bag‘ishlangan maxsus ommaviy gaz ta va jurnallar chop etilmoqda, t

kanallar

tashkil etilmoqda. “Bola va Zamon”, “Gulxan”, “G’uncha”, “Tong yulduzi”,

“Klass!”, “Bulbulcha”, “Bilimdon”, “Dono Word”, “Znayka”, “Buloqcha” Bolalar

ekologik jurnali, “Maktabdan tashqari ta’lim” (“MTT”), “Polvonjon” bolalar va

o‘smirlar sport jurnali kabi jurnallar va gaz talar shular jumlasidandir

.

Davriy matbuot sahifalari, t

vid niye ko‘rsatuvlari va radioeshittirishlarda

bola huquqlarining turli jihatlari borasida tushuntirish-targ‘ibot ishlarini olib

borishga katta e’tibor qaratilmoqda.

---

358

Bolalarda, ularning atrofdagi dunyoni bilishga, zamonaviy axborot

xnologiyalarini hamda xorijiy tillarni o‘rganishga bo‘lgan qiziqishlarini hisobga

olgan holda dunyoqarashni shakllantirishda el ktron ommaviy axborot

vositalarining tobora ortib borayotgan rolini e’tiborga olib hamda bolalarning

int ll ktual, idrok qilishga bo‘lgan va madaniy ehtiyojlarini qondirish uchun qulay

shart-sharoitlar yaratish maqsadida 2013-yil 30-maydagi O‘zb kiston R spublikasi

Pr zid ntining PQ–1976-sonli qarori bilan “Bolajon” r spublika bolalar raqamli

kanalini tashkil etildi.

Bola huquqlarini ta’minlab b rish bo‘yicha nodavlat tashkilotlarining o‘sishi

va faollashuvi kuzatilmoqda. Bola huquqlarini ta’minlab b rish va himoya

qilishning turli sohalari bo‘yicha ixtisoslashgan umummilliy darajadagi nodavlat

tashkilotlarining tarmog‘i ishlab turibdi, ularga quyidagilar kiradi: “Kamolot” –

yoshlar tashabbuslarini, yoshlarning siyosiy va lid rlik faolligini qo‘llab-

quvvatlovchi O‘zb kiston yoshlari harakati; “Sen yolg’iz emassan” - yetim bolalar,

ota-onalari qarovisiz qolgan bolalar, nogiron bolalar, kam ta’minlangan oilalardan

chiqqan bolalarni qo‘llab-quvvatlovchi jamg‘arma; O‘zb kiston Bolalar va

oilalarni qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasi – bolalarning b vosita ishtiroki bilan

ularning tashabbuslarini qo‘llab-quvvatlovchi jamg‘arma; “Sog‘lom avlod uchun”

– tibbiy, ma’rifiy dasturlarni amalga oshirish va sog‘lom turmush tarzini targ‘ib

qilish bo‘yicha jamg‘arma.

Bolalarning malakaviy tibbiy ko‘rikka bo‘lgan huquqlarini amalga

oshirishning muayyan m xanizmi “Fuqarolar sog‘lig‘ini muhofaza qilish

to‘g‘risida”gi qonunda mustahkamlab qo‘yilgan. Mazkur qonunga ko‘ra, davlat

sog‘liqni saqlash tizimi xizmatlaridan foydalanish va bolalar sog‘lig‘ini tiklash

uchun imkoniyatlar yaratib b radi. R spublika r produktiv salomatlik markazi va

O‘smirlar r produktiv salomatligi markazi va ularning viloyatlardagi filiallari

faoliyat ko‘rsatib turibdi. Har yili barcha bolalarni tibbiy dispans rizatsiyalash

amalga oshirilmoqda. 90-yillardan buyon go‘daklar o‘limining darajasi kamayishi

kuzatilmoqda.

---

359