Yuqori molekulyar birikmalar kimyosi haqida umumiy tushunchalar

Umumiy tushunchalar : Monomer
Barcha tabiiy va sun’iy polimerlarning makromolekulalari ko’p marta takrorlanadigan bir xil atomlar gruppasi elementar zvenolardan tashkil topgan bo’ladi. Ular bir -birlari bilan kovalent bog’langan bo’ladi.
Polimerlarni sintez qilishda ishlatiladigan quyi molekulyar birikmalarga monomerlar deyiladi. Demak qaysi moddadan polimerlar olinsa uni monomeri deyiladi. Masalan : polietilen makromolekulasi ( - CH₂ – CH₂ - )_n da CH₂ = CH₂ etilen monomer , tabiiy kauchuk

da butadiyen monomer bo’lsa,
polistirolda , monomer stirol polivinilxlorda monomer ro’lini vinil xlorid o’ynaydi. Polipropilenda monomer sellulozada C₆H₁₀O₅ monomerdir.
Polimer – yuqori molekulyar birikmalarga ko’pincha polimerlar deyiladi.
Grekcha “poly” – ko’p, “meros” – qism (bo’lak) ma’nosiga ega. Polimerlar molekulalarini makromolekulalar ham deyiladi (grekcha “macros” – katta, uzun deganidir). Nisbiy molekuyar massasi juda katta quiymatga ega bo’lgan, tarkibida takrorlanib keluvchi elementar zvenolardan (bo’laklardan) iborat moddalar yuqori molekulyar birikmalar yoki bir qancha molekulalarning o’zaro kovalent bog’ orqali birikib yuqori molekulyar birkma hosil qilish reaksiyasi polimerlanish deb ataladi.
Polimerlanish reaksiyalari qo’shbog’i, uchbog’i bo’lgan yoki siklik tuzilishli organik moddalariga xosdir.
Elementar zveno.
Yuqori molekulyar birikmalar tarkibida davriy (ketma – ket) ravishda takorlanadigan elementar xalqalarga (yoki monomerlarga) elementar zveno deyiladi.
Polimerlarda elementar zvenolar kimoviy tarkibi bir xil bo’lib, ular zanjirda doimiy qaytarilib turadi. Masalan : polietilenda doimiy takrorlanadigan ( -CH₂ – CH₂ - ) gruppaga elementar zveno deyiladi.
Polimerlanish darajasi :
Polimer molekulasini hosil bo’lishida qancha molekula monomer ishtirok etganligini ko’rsatadigan songa polimerlanish darajasi deyiladi.
Polimerlar formulasidagi “n” indeksi yuqori molekulyar birikmalarning polimerlanish darajasini ifodalaydi va quydagi formula bilan topiladi :

Bu yerda : M _{r polimer} - polimerning nisbiy molyar massasi M_{r monomer} – monomer molekulaning nisbiy molyar massasi. M_r = nM_r polimerning nisbiy molekulyar massani.
Polimerlanish darajasi “n” doimiy kattalik emas. Bir xil polimer ammo har xil molekulalar uchun u har xil bo’ladi. Shuning uchun ayni polimer uchun ko’rsatilgan M_r uning o’rtacha molekulyar massasi bo’ladi.
Polimerlanish darajasi yuqori bo’lgan birikmalarni yuqori molekulyar polimerlar, past bo’lganlarni oligomerlar deyiladi.
Polimerlarning xossalari tuzilish regulyarligiga bog’liq bo’ladi, u fazoda yon radikallar va atomlar gruppasini joylashish tartibliligining darajasi bilan ifodalanadi. Polimerlar stereoregulyar va sterenoregulyar strukturali bo’ladi. Agar polimer tarkibnidagi radikallar uglerod zanjirining faqat bir tomoniga batartib joylashsalar stereoregulyar strukturali polimer deyiladi.
Masalan: polipropilenda stereoregulyarlik makromolekulalardagi metil radikallaring hammasi uglerod zaanjirining faqat bir tomoniga joylashganda yuzaga keladi.

bunday polimerlar yuqori sifatli hisoblanadi, ammo ularni olish uchun alohida sharoitlar (o’ziga xos katilizatorlar, optimal temperatura, optimal bosim) yaratishni talab qiladi.
Agar metil radikallari uglerod zanjirining ikkala tomoniga betartib joylashsa stereonoregulyar struktirali polimer hosil bo’ladi.



Stereonoregulyar strukturali polimerning sifati stereoregulyar strukturali polimerlarga nisbatan past bo’ladi. Ammo ko’pchilik hollarda stereonoregulyar strukturali polimerlar hosil bo’ladi.