«Yol qurilish iqtisodi va ishni tashkil qilish» fanidan 5580600 «Тransport inshootlaridan foydalanish» va 5580200 «Bino va inshootlarini qurish»

К
Э
Н
С
С
см




bu yerda, N-smetada kozda tutilgan jamgarma; 
E-tannarx pasayishidan hosil bolgan tejam; 
K-qurilish tashkiloti tomonidan kompensatsiyalar hisobiga, smeta qiymatidan 
tashqari qilinadigan harajatlar. 
Smeta qiymatlaridan tashqari tolanadigan kompensatsiyalarning mavjudligining 
sababi shundaki, xalq xojaligida haqiqatda amal qilayotgan narxlar, tariflar, mehnatiga 

---

99 
haq tolash shart-sharoitlari vaqti-vaqti bilan qayta korib chiqiladi, shu sababli qator 
moddalar boyicha ozgarmas me’yorlar va narxlar boyicha smetada kozda tutilgan 
harajatlarga nisbatan amaldagi harajatlar miqdori yuqori boladi. Bu harajatlarning bir 
qismi 
buyurtmachi 
tomonidan 
umumlashma 
smeta 
hisob-kitoblari 
boyicha 
kompensatsiya qilinadi, masalan, mukofotli ishbay mehnatiga haq tolash tizimining 
qollanilishi sababli qoshimcha harajatlar, kochib yuruvchi ish sharoitlari uchun 
qoshimcha tolovlar. 
+MIlarning smeta qiymatlari konkret ob’ekt boyicha emas, balki ortacha sharoitlar 
va qurilish uslublarini hisobga oluvchi smeta me’yorlari va narxlari asosida belgilanadi. 
Shu sababli tannarxni aniqlashda mehnat unumdorligining yillik osishi va uning asosida 
konkret tashkilotlarda erishiladigan ishlar tannarxining pasayishi hisobiga olinishi kerak. 
Rejalashtirilayotgan tannarx har yili yillik rejalarni ishlab chiqishda aniqlanadi va 
yol tashkilotining uni pasaytirish tadbirlarini aks ettiradi. 
Bajarilgan ishlarning haqiqiy tannarxi barcha turdagi harajatlarni, shu jumladan 
kompensatsiya 
hisobiga 
qoplanadigan 
harajatlarni 
ham 
ozida 
aks 
ettiradi. 
Kompensatsiyalar ishlar tannarxiga belgilangan yonalishlarni hisobga olgan holda harajat 
turlari boyicha taqsimlanadi, ya’ni asosiy ish haqi, materiallarning qiymatlari va hokazo. 
+MIning tannarxining strukturasi, ya’ni alohida moddalar boyicha harajatlar 
nisbati, qurilish kompleksining tarmoqlari boyicha turlicha bolib, tashkilot faoliyatining 
konkret shart-sharoitlarini xarakterlovchi bir qator omillarga bogliq. 
Omillarning bir qismi yol tashkilotiga nisbatan ob’ektiv xarakterga ega va tabiiy-
iqlim sharoitlari, texnik loyihada qabul qilingan muxandislik yechimlarining 
progressivligi, qurilish tashkilotlarining joylanishiga (dislokatsiya)(qurilish materiallari 
va konstruksiyalarini yetkazib beruvchi tashkilotlarning uzoq yaqinligi) va boshqalarga 
bogliq. Omillarning boshqa qismi esa bevosita ishlab chiqarishning tashkiliy-texnik 
saviyasiga, mehnatni tashkil etilishining progressivligiga, qurilish tashkiloti ishlab 
chiqarish bazasining rivojlanganligiga, uning mexanizatsiya va transport vositalari bilan 
ta’minlanganligiga bogliq.
Buning natijasida avtomobil yollari qurilishida qurilish montaj ishlarining tannarxi 
hatto bir qurilish tashkiloti miqyosida ham sezilarli ozgarishlarga uchrab turadi. Yol 
xojaligi tashkilotlarida qurilish montaj ishlari tannarxi tarkibining 85% ga yaqin qismini 
togridan-togri harajatlar tashkil etadi. Ishlarga kop material sarflanishi «materiallar, 

---

100 
yarimfabrikatlar, konstruksiyalar, detallar» moddasi boyicha harajatlar salmogining 
sezilarli darajada yuqori bolishiga sabab boladi. (Тogridan-togri harajatlar umumiy 
summasining 50% dan koprogi). Umumiy qurilishdagiga nisbatan, togridan-togri 
harajatlar tarkibida mashinalarni ishlatishga boladigan harajatlarning salmogi yuqori (20 
%gacha), bu esa yol ishlarida mexanizatsiyalashish darajasining yuqoriligini korsatadi. 
+qurilishda qabul qilingan ishlab chiqarish harajatlarini (+MIning tannarxini) 
rejalashtirish va hisobga olish uslubiyoti amalda harajat qilingan summalarni smetada 
kozda tutilgan harajatlar bilan solishtirishga asoslangan. 
Smeta harajatlarini guruhlashtirish bilan mos tushuvchi yiriklashtirilgan 
(kompleks) kalkulyatsiya elementlari boyicha qurilishda qollaniladigan harajatlarni 
hisobga olish tartibi shu bilan tushuntiriladi. Ammo bunday tartibda harajatlarni hisobga 
olish ularning iqtisodiy tarkibini toliq ochib bera olmaydi va ishlab chiqarish rezervlarini 
aniqlash maqsadida tahlil otkazishni qiyinlashtiradi. 
Хususan «materiallar qiymati» kalkulyatsiya elementi boyicha harajatlarga 
yordamchi ishlab chiqarishdagi, transport tashkilotlaridagi, materiallarni qayta ishlash 
bazalaridagi ishchilarning asosiy ish haqlari va tegishli yordamchi ishlab chiqarishda 
ishlatilayotgan mashina va uskunalarni ishlatishga boladigan harajatlar kiradi. Bir 
vaqtning ozida «Mashinalrni ishlatish» elementi boyicha harajatlarga ishchi 
mexanizatorlarning asosiy ish haqlari, yonilgi-moylash materiallari qiymati, mashina 
smenaning reja-hisob narxlariga kiritilgan ustama harajatlar kiradi. Oz tarkibiga 
tannarxga kiruvchi barcha harajat turlarini olgan (ish haqi, materiallar qiymati, 
mashinalarni ishlatish harajatlari) «Ustama harajatlar» oz tarkibiy tuzilishi boyicha 
tannarx elementining eng murakkab qismi bolib, uning miqdorini +MIning bir birligiga, 
yiriklashtirilgan ishlar kompleksiga yoki ob’ektga nisbatan hisoblab chiqishning 
imkoniyati yoq, shu sababli uning miqdori bir butun tashkilot boyicha aniqlanadi. 
Yordamchi yol qurilish va ta’mirlash qurilish tashkilotlari tomonidan ishlab 
chiqariladigan mahsulotlar tannarxini rejalashtirish va hisobga olish rejaviy va amaliy 
kalkulyatsiyalar asosida amalga oshirilib, quyidagi harajat moddalarini oz ichiga oladi: 
asosiy va yordamchi materiallar (qaytariluvchi chiqitlarni hisobdan chiqarilib); ishlab 
chiqarish ishchilarning asosiy ish haqlari, yonilgi, bug, texnologiya ehtiyojlari uchun suv, 
uskunalarni soz holda tutib turish va ishlatish, elektro-energiya, boshqa ishlab chiqarish 
harajatlari, bevosita harajatlar (iqtisodiy ma’nosi boyicha ustama harajatlar analogiyasi). 

---

101 
Ishlab chiqarish harajatlarining shakllanish ketma-ketligi boyicha tannarx 
texnologik, sex, ishlab chiqarish va toliq tannarxlarga ajratiladi. Хizmat korsatuvchi 
tashkilotlar boyicha korsatiladigan xizmatlarning tannarxi hisoblanadi. 
Yordamchi korxonalar va xizmat korsatuvchi xojaliklarning mahsulotlarini 
realizatsiya qilinishida tannarx kalkulyatsiyasi reja-hisob narxlari uchun asos bolib 
xizmat qiladi. 
Yol qurilish tashkilotlari faoliyatining yakuniy iqtisodiy natijasini belgilovchi eng 
muhim korsatkich foyda hisoblanadi (ta’mirlash - qurilish ishlab chiqarishi boyicha esa 
tejam). 
Korxonalar (birlashmalar) foydasidan olinadigan soliq davlat byudjeti 
daromadining eng muhim manbaalaridan biri bolganligi sababli, foyda miqdorini oshirish 
xalq xojaligi rivojlanishining eng muhim shartlaridan biri sanaladi. 
Yol qurilish tashkilotining oladigan foydasi, uning balansida bolgan barcha 
bolimlar, yordamchi korxonalar va xizmat korsatuvchi xojaliklar olgan foydalarning 
yigindisidan iborat boladi: 
-qurilish mahsulotini realizatsiyasidan olinadigan foyda (yirik +MI komplekslarini 
va tugallanmagan qurilish ob’ektlarini buyurtmachiga topshirishdan olinadigan foyda) P
r
;
-yordamchi ishlab chiqarish va xizmat korsatuvchi xojaliklarning mahsulotlari va 
xizmatlarini hamda moddiy boyliklarni chekka tashkilotlarga realizatsiya qilinishidan 
olinadigan foyda, P
r
; 
-realizatsiyadan tashqari rejalashtirilgan daromadlar D
vr
va xarajatlarning R
vr
umumiy yigindisi. U holda yol tashkilotining balans boyicha oladigan foydasi: