|
вр
вр
р
б
Р
Д
П
П
Yol qurilish tashkiloti oladigan foydaning asosiy qismi (90-95%) qurilish-montaj
ishlarini topshirilishidan hosil bolib, bajarilgan ishlarning smeta qiymatlari bilan haqiqiy
tannarx ortasidagi farqga tegishli kompensatsiyalarni qoshib hisoblanadi.
Foydaning umumiy miqdori bajariladigan ishlarning strukturasiga, qurilish
tashkiloti faoliyatining masshtabiga va boshqa bir qator omillarga bogliq bolib, bu turli
tashkilotlar faoliyatlarini taqqoslashni istisno qiladi. Shu sababli rejaviy va tahliliy hisob-
kitoblarni amalga oshirish paytida korxona ishlab chiqarish xojalik faoliyatining
samaradorligini bildiruvchi korsatkich-rentabellik aniqlanadi. Rentabellik –balans
102
boyicha olingan davr mobaynida yol qurilish tashkilotining oz kuchi bilan bajarilgan
qurilish montaj ishlarining smeta qiymatiga nisbatidan iborat.
Pudratchi qurilish tashkilotlarida foyda miqdorini orttirishning bosh manbasi,
qurilish montaj ishlari tannarxini pasaytirish hisoblanadi. Undan tashqari, balans boyicha
olingan foyda tarkibiga noasosiy xojalik faoliyatidan olinadigan foyda ham kiradi. Ular
qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:
-yordamchi ishlab chiqarish mahsulotlarini chetga realizatsiya qilish;
-noishlab chiqarish harajatlari va yoqotishlarni qisqartirish;
-tegishli holatlarda jarimalar, pensiyalar va tovon pullarini undirib olish;
-ortiqcha moddiy boyliklarni realizatsiya qilish va hokazolar.
Тoliq xojalik hisobi va oz-ozini moliyaviy ta’minlashga otgan korxonalar foyda
hisobiga
iqtisodiy
ragbatlantirish
fondlarini
shakllantiradilar
hamda
xojalik
boshqaruvining yuqori tashkilotlari va davlat bilan ozaro iqtisodiy aloqalar tizimini
amalga oshiradilar. Olingan foydani (daromadni) taqsimlanishida quyidagi ketma-ketlik
(navbat) kozda tutiladi:
-ishlab chiqarish fondlari, tabiiy va mehnat resurslari uchun tolovlar;
-qisqa muddatli bank kreditlari uchun protsentlar tolash;
-davlat (mahalliy) byudjetiga ajratmalar;
-yuqori tashkilotning ishlab chiqarishni, fanni, texnikani rivojlantirish
markazlashgan fondini tashkil etish uchun ajratmalar va rezervlar.
Korsatilgan tolovlar va ajratmalardan qutilgandan song tashkilot va korxonalar
ixtiyorida qoladigan qoldiq foyda (daromad) tasdiqlangan normativlar boyicha quyidagi
maqsadlarga yonaltiriladi:
-ishlab chiqarish va ijtimoiy rivojlanish fondiga;
-moddiy ragbatlantirish fondiga (xojalik hisobining foydani normativlar asosida
taqsimlashga asoslangan korinishini qollovchi tashkilotlar va korxonalarda).
Bir qator yol xojaligi tashkilotlari toliq xojalik hisobi va oz-ozini moliyaviy
ta’minlashga otishda iqtisodiy ragbatlantirish fondlarini shakllantirish manbai sifatida
rejada kozda tutilgan avtomobil yollarini qurish va ta’mirlashda erishilgan tejamdan
foydalanib, uning taqsimlanishi tartibi yuqorida bayon etilgan taqsimlanish bilan bir
xildir.
103
Daromadni normativ boyicha taqsimlanishiga asoslangan xojalik hisobini
qollovchi tashkilot va korxonalarda jamoaning xojalik hisobi boyicha olgan daromadidan
ishlab chiqarish va ijtimoiy rivojlanish fondi hosil etilgan songgi qolgan qoldigi
hisobidan mehnatga haq tolash yagona fondi shakllantiriladi.
Avtomobil yollarini qurish va ta’mirlash qiymatini pasaytirish rejalashtirish,
loyihalashtirish, qurilish materiallari ishlab chiqarish va qurilish montaj ishlarini
yaxshiroq bajarish hisobiga erishiladi.
Smeta qiymatini pasaytirishga quyidagilar hisobiga erishiladi:
-rejalashtirish bosqichida - qurilishning ishlab chiqarish bazasini hudud boyicha
ratsional joylashtirish va ishlab chiqarish quvvatlarini optimal belgilab olish, ishlab
chiqarishni konsentratsiyalashtirish, ishlab chiqarishning bolimlarini bir maromda
ishlashini ta’minlash;
-loyihalashtirishda- hajmiy-planirovka va konstruktiv jihatdan eng maqsadga
muvofiq yechimlarni tanlash.
Avtomobil yollarini qurish va ta’mirlash ishlarining tannarxini pasaytirishni
ta’minlovchilar:
-rejalashtiruvchi
organlar
-
qurilishni
ratsional
joylashtirish
va
konsentratsiyalashtirish; qurilish ob’ektlarini ratsional tanlash; qurilishning muddatlari va
moliyalashtirishni yillar boyicha optimal taqsimlanishini belgilash orqali;
-yol quruvchi va yol ta’mirlovchi tashkilotlar –samaraliroq ishlab chiqarish
faoliyati hisobiga ishlarning tannarxini pasaytirish orqali amalga oshiradilar.
+qurilish montaj ishlari tannarxini rejalashtirishning asosiy vazifalari ishlar
tannarxini pasaytirishning mavjud bolgan real imkoniyatlarini izlab topish, yol qurilish va
ta’mirlash qurilish tashkilotlariga tannarxni pasaytirish boyicha togri topshiriqlarni togri
belgilash va bu topshiriqlarni bajarishning konkret yollarini aniqlashdan iborat.
Тannarxni pasaytirish boyicha topshiriqlar foyda rejasiga muvofiq ravishda
bevosita qurilish tashkilotlari tomonidan ishlab chiqiladi. Тannarni pasaytirish boyicha
topshiriqlarning real bolishligi va imkoniyat darajasidan past bolmasligi uchun uni
qurilish tashkilotiga rejalashtirilgan yil uchun belgilangan boshqa topshiriqlar, ishga
tushuriladagan qurilish ob’ektlari, ishlari hajmi va mehnat unumdorligini kotarish
boyicha qoyilgan topshiriqlar bilan ozaro muvofiqlashtirish kerak.
104
Avtomobil yollarini qurish va ta’mirlash tannarxini pasaytirishga quyidagi asosiy
yonalishlar boyicha tashkiliy-texnikaviy tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish
hisobga erishiladi:
-progressiv mehnat vositalari va predmetlarini ishlab chiqarishga joriy etish;
-yollar va yol inshootlari qurilishi va ta’mirlash texnologik tizimlarini
takomillashtirish;
-moddiy va mehnat resurslari sarfini qisqartiruvchi rezervlarni izlab topish va joriy
etish;
-ishlab chiqarish bolimlari, xizmat korsatuvchi xojaliklar va butun tashkilot
faoliyatini optimal rejalashtirish va boshqarishning ilgor uslublari va tizimlarini joriy
qilish;
-mehnatni tashkil etishning progressiv usullarini joriy etish;
-iqtisodiy ishlarning uslublari va formalarini takomillashtirish.
Тannarxni rejalashtirish togridan-togri kalkulyatsiya qilish va omillar boyicha
uslublarida amalga oshiriladi.
Хarajatlarni kalkulyatsiya qilish rejada kozda tutilgan materiallar sarfi, mehnat va
qurilish mashinalarining mashina smena sarfining ishlab chiqarish me’yorlari va bu
resurslar uchun reja hisob-kitob narxlari asosida amalga oshiriladi.
Bunda otkazilishi kozda tutilgan tashkiliy-texnikaviy tadbirlar natijasida
erishiladigan bu uslubning amaliy hisob-kitoblarda qollanilishi ishlab chiqilgan
yiriklashtirilgan me’yorlar va asoslangan reja hisob-kitob narxlarining yoqligi sababli
chegaralangan.
Тashkiliy-texnikaviy tadbirlarni amalga oshirish bilan bogliq bolgan iqtisodiy
omillar ta’siri natijasida tannarxning reja darajasini belgilovchi (bazis yilida erishilganiga
nisbatan), tannarxni omillar boyicha rejalashtirish uslubi keng qollanilish topdi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
