«Yol qurilish iqtisodi va ishni tashkil qilish» fanidan 5580600 «Тransport inshootlaridan foydalanish» va 5580200 «Bino va inshootlarini qurish»

 
Nazorat uchun savollar
1.
Yol qurilishda qabul qilingan narx shakllanish konsepsiyasi mahsulot ishlab 
chiqarishning kalkulyatsiya guruhlarida qanday aks etadi? 
2.
Yol qurilshida smeta harajatlarinig qiymatiga qaysi omillar eng kop ta’sir 
korsatadi? 
3.
Smeta harajatlarining strukturasi smeta qiymatining umumlashma hisob-
kitobida qanday aks etadi? 
4.
Smeta qiymatining yiriklashtirilgan korsatkichlari (UPSS) birlik qiymatlaridan 
(YeRER) nima bilan farq qiladi? 
5.
Yol qoplamasining smeta qiymatini aniqlashda nima sababli yiriklashtirilgan 
korsatkichlardan yoki tayyor preyskurantlardan foydalanish orniga smeta harajatlarini 
mukammal kalkulyatsiya qilib chiqish kerak boladi? 
6.
Хojalik mexanizmini qayta qurish sharoitida yol xojaligida narxlar 
shakllanishini takomillashtirishga qanday talablar qoyiladi? 
7.
+qurilishda narxlar shakllanishi tizimini mukammallashtirishning asosiy 
bosqichlarini aytib bering? 
8.
+qurilish mahsulotining shartnomaviy narxi nima, kimlar uni aniqlaydi, 
shartnomaviy narxlarga otishning iqtisodiy ma’nosi nima? 
9.
Yol xojaligida ishlar kompleksini bajarish uchun shartnomaviy narxlar qanday 
qilib hisoblanadi?
Mavzu-7. Yol xojaligida tannarx, foyda va rentabellik. 
Reja: 

---

96 
7.1 Avtomobil yollarini qurish, ta’mirlash va asrashda (yaroqli xolda otish) 
tannarx strukturasi. 
7.2 Yol ishlarida foyda va rentabellik.
7.3 Yol ishlari tannarxini pasaytirish yollari. 
Asosiy iboralar va tushunchalar: 
Materiallarga harajatlar, konstruksiyalar va 
detallar, ish xaqi, mashina va mexanizmlarni tasarruf etish bir yola boladigan harajatlar 
transportirovka, ustama harajatlar, rejaviy va haqiqiy tannarx, tejam, balans boyicha 
(umumiy) va sof foyda, rentabellik (+MI) qurilish montaj ishlarining tannarxni 
pasaytiruvchi omillar. 
Bozor iqtisodi sharoitida ishlab chiqarish samaradorligining eng muhim 
korsatkichi tannarx bolib qoladi, chunki pirovard natijada iqtisodiy ragbatlantirish 
fondlarining miqdori, ishlovchilarning real ish haqlari, ishlab chiqarish quvvatlarining 
rivojlanishi, ishlab chiqarish texnikaviy saviyasining osishi faqat tannarx orqali 
aniqlanadi. 
Ob’ektning smeta qiymati oz tarkibiga shu ob’ektni yaratish uchun kerak bolgan 
barcha ijtimoiy-zaruriy harajatlarni oladi, shu jumladan, +MIlarni bajarish, uskunalar 
sotib olish va ularni montaj qilish, loyiha-izlanish ishlari, ustama harajatlar hamda 
rejalashtirilgan jamgarmalar. 
Smeta qiymatidan farqli olaroq +MI ning tannarxi qismi bolib, u yol tashkilotining 
avtomobil yollarini qurish va ta’mirlashga qilgan harajatlaridan tashkil topadi. +MI ning 
tannarxi uning smeta qiymatiga nisbatan pul va moddiy resurslardan tejamli 
foydalanishni 
aks 
ettirib, 
tashkilot 
ishi 
samaradorligini 
korsatuvchi 
asosiy 
korsatkichlardan biri hisoblanadi. 
Yol xojaligida, qurilish tarmoqlarining barcha boshqa turlaridagi kabi, ishlab 
chiqarish harajatlarini hisobga olish kompleks kalkulyatsion elementlar boyicha amalga 
oshiriladi va ularning nomenklaturasi smeta hujjatlari tarkibidagi harajatlarni elementlar 
boyicha guruhlashtirish bilan toliq mos keladi. 
Shunga muvofiq ravishda +MI tannarxning tarkibi togridan-togri (ТХ) va ustama 
harajatlarga (UХ) ajratiladi. Rejalashtirilgan jamgarmalar (RJ) ishlar tannarxi tarkibiga 
kirmaydi KMI
tn
qТХ+UХ. 

---

97 
Тogridan-togri harajatlar tarkibiga ishlarni bajarishga sarflangan materiallar 
qiymati; ishchilarning asosiy ish haqlari; qurilish mashinalarini ishlatishga bolgan 
harajatlar va boshqa togridan-togri harajatlar kiradi. 
Materiallar, konstruksiyalar va detallarga harajatlar ishlar tannarxining tarkibida 
sanoat korxonalarida amal qilayotgan sotilish narxlari boyicha (agar materiallar qurilish 
materiallar sanoati korxonalardan olinsa), yoki reja hisob-kitob narxlari boyicha (agar 
materiallar yol-qurilish trestiga tegishli bolgan sanoat korxonalardan olinsa), yoki 
ularning haqiqiy tannarxi boyicha (agar materiallar mustaqil balansga ega bolmagan oz 
yordamchi ishlab chiqarishidan olinsa) hisobga olinadi. Bunda materiallar harajatiga 
ularni ob’ekt oldi omborxonasigacha yetkazib kelish hamda omborxona harajatlari ham 
kiritiladi. 
Asosiy ish haqi tarkibiga qurilish-montaj ishlarida band bolgan qurilish va yul 
ishchilarining, qurilish materiallarini ob’ekt oldi omborxonasi va toshalish joyigacha 
yetkazishda, dozirovka qilish va materiallarni mashinalarga yetkazib berish va «ish» ga 
toshashda mashgul bolgan ishchilarning ish haqlari. 
Ishchilarning asosiy ish haqlari tarkibiga mehnatga haq tolashning barcha tizimlari 
boyicha hisoblangan ish haqi, ish haqi fondidan vaqtda bajarilgan ishlar uchun 
qoshimcha tolovlar, ishchilar aybisiz turib qolishlar uchun tolovlar va boshqalar kiradi. 
Mashina va mexanizmlardan foydalanishga boladigan harajatlar birdaniga 
boladigan harajatlar va joriy harajatlardan tashkil topadi. Joriy harajatlar tarkibiga 
mashinalarni boshqarish va ularga xizmat korsatishda band bolgan ishchilarning asosiy 
ish haqlari, texnik xizmat korsatishda band bolgan ishchilarning asosiy ish haqlari, texnik 
xizmat korsatish va ta’mirlash harajatlar, yonilgi-moylash materiallari va elektro-
energiyaning qiymati, mashinalar amortizatsiyasi, ijaraga olingan mashinalar bolsa ularga 
tolanadigan ijara haqi kiradi. 
Birdaniga boladigan harajatlar mashinalarni yuklash, tushirish, tranportirofka 
qilish, mashinalarni montaj, demontaj va sinab korish ishlariga harajatlar hamda 
mashinalarni ornatish uchun vaqtinchalik inshootlarni qurish va buzish (masalan, ABZ, 
SBZ va boshqalarda) uchun harajatlardan tashkil topadi. 
Тogridan-togri harajatlar tarkibiga tuproqni transportirovka qilishga, materiallarni 
ob’ekt ichida, ob’ekt oldi omborxonasidan toshalish joyigacha yoki kotarish 
mexanizmigacha tashib yetkazishga boladigan harajatlar ham kiritiladi.

---

98 
(Boshqa togridan-togri harajatlar) 
Ustama harajatlar bevosita +MI larida, ya’ni qurilish maydonlarida, yordamchi 
ishlab chiqarishda va boshqa (xizmat korsatuvchi) xojaliklarda mavjud. 
Yordamchi ishlab chiqarish va boshqa xojaliklar boyicha ustama harajatlar +MI 
tannarxi tarkibida alohida ajratilmaydi, chunki ular bu ishlab chiqarish va xojaliklar 
mahsulotlari va xizmatlari qiymatining tarkibiga kiradi: 
-ma’muriy-xojalik harajatlari-ma’muriy boshqaruv va ishlab chiqarish texnik 
personalining ijtimoiy sugurtaga ajratmalar bilan birga hisoblangan ish haqlari, 
komandirovka va safar harajatlari, idora va pochta-telegraf harajatlari, idora binolarining 
ijarasi va ularni ta’mirlashga harajatlar; 
-ishchilarga xizmat korsatish harajatlari-ishchilarni ijtimoiy sugurtalashga 
ajratmalar, ishchilarning qoshimcha ish haqlari (ta’tillar uchun tolov, brigadirlarga 
brigadaga rahbarlik qilganligi uchun qoshimcha tolov, yengilroq ish sharoitiga 
otkazilgandagi qoshimcha tolov va hokazolar), mehnatni muhofaza qilish va texnika 
xavfsizligi harajatlar, uy-joy kommunal xojaligi harajatlari va boshqalar; 
-ishlarni bajarish va tashkil etishga harajatlar, yongindan saqlanish va qoriqlashga 
harajatlar, tashkiliy ravishda ishga olishni tashkil etish, ishlab chiqarishni 
ratsionalizatsiya qilish harajatlari; ob’ektlarni topshirish bilan bogliq harajatlar, ishlab 
chiqarish uskunalarini va inventarlarni asrashga va boshqa ba’zi harajatlar; 
-boshqa ustama harajatlar - +MI larini amalga oshirishda amalga oshiriladigan 
geodeziya ishlariga harajatlar, bufet va oshxonalar xizmatiga harajatlar va hokazo. 
+MIlarning smeta qiymati va uning tannarxi ortasidagi farq, rejalashtirilgan 
jamgarma va tannarxning pasayishidan hosil boladigan tejamdan iborat. +MIlarning 
smeta qiymati va tannarxi ortasidagi boglanish quyidagi formula yordamida ifodalanishi 
mumkin: 

