«Yol qurilish iqtisodi va ishni tashkil qilish» fanidan 5580600 «Тransport inshootlaridan foydalanish» va 5580200 «Bino va inshootlarini qurish»

 
Nazorat uchun savollar. 
1.
Yol xojaligida mehnat unumdorligining osishining ahamiyati nimalarda kozga 
tashlanadi? 
2.
Mehnat unumdorligini olchashning qanaqa uslublari bor? 
3.
Yol xojaligida mehnat unumdorligiga ta’sir etuvchi omillarini ayting? 

---

73 
4.
Yol xojaligida haq tolashning turlari va tizimlarini ayting? 
5.
Ish haqini tashkil etishning tarif tizimining roli qanday? 
6.
Rahbar xodimlar, mutaxassislar va xizmatchilar mehnatiga qanday haq 
tolanadi? 
7.
Ish haqini takomillashtirishning asosiy yonalishlari qanday? 
Mavzu-6
.
 Yol xojaligida (narxlarning paydo bolishi) narxlash va smeta ishi. 
Reja: 
6.1. Yol xojaligida narx shakllanishining oziga xos tomonlari. 
6.2. Smeta xarajatlari 
6.3. Smeta hujjatlarining tartibi va tarkibi. 
6.4. +qurilish smeta qiymatining me’yoriy bazasi. 
6.5. Shartnomaviy narxlar. 
6.6. Smeta hujjatlarini kelishtirish, ekspertiza qilish va tasdiqlash. 
Asosiy iboralar va tushunchalar: 
Ortalashtirilgan qiymat, smeta qiymati, limit 
va shartnoma narxi, togridan-togri harajatlar, ustama harajatlar, jamgarmalar, bir 
bosqichli va ikki bosqichli loyihalashtirish, lokal smetalar, smeta me’yorlari va 
normativlari, (YeNIR, YeRER, UPSS). 
Narxlanish (narx shakllanishi) tizimi mamlakat bozor iqtisodiyotining zaruriy 
vositasi sanaladi. Yol xojaligida narxlarning shakllanishi asosida narxlar boyicha yagona 
umumdavlat siyosati yotadi va uning asl mohiyati korxona (tarmoq) harajatlarini qoplash, 
foydaning 
shakllanishi, 
ishlab 
chiqarishning 
rivojlanishini 
ragbatlantirish 
va 
ishlovchilarning oz mehnatlarining natijalaridan manfaatdor bolishlarini ta’minlashga 
birdek yondoshishni ta’minlashdir. 
Mahsulotlarning narxi shunday belgilanishi kerakki, yol xojaligining mo’tadil 
ishlayotgan korxonasi uni realizatsiya qilganidan song mahsulotni ishlab chiqarish uchun 
zarur bolgan ijtimoiy harajatlarni qoplash, davlat byudjeti yoki yuqori organlarda zaruriy 
tolovlarni tolash va undan tashqari ozining rivojlanishi uchun mablagga ega bolish 
imkoniyatiga ega bolsin. 
Narxlarda mahsulotning iste’mol xususiyatlari, uning sifati va foydaliligi hisobga 
olinadi. 

---

74 
Iqtisodiy nazariyada narxlar shakllanishiga bir necha xil qarashlar mavjud. Kapital 
qurilishda «ortacha qiymat» tushunchasi qabul qilingan bolib, unga kora narx ortacha 
tarmoq qiymatiga (ijtimoiy zaruriy harajatlar), tannarxiga proporsional bolgan 
«rejalashtirilgan jamgarmalar» deb ataluvchi sof daromadni qoshib hisoblash asosida 
aniqlanadi. Amalda tannarx ijtimoiy zaruriy harajatlar miqdoridan bir qator omillar 
ta’sirida boshqacha boladi va ularning korsatadigan ta’siri korxona rejasining 
shakllantirishda hisobga olinadi. 
Yol xojaligida ham ortacha qiymat tushunchasi qabul qilingan. Narx vazifasini 
smeta qiymati ifoda etadi. Smeta bu ob’ektni qurishga yoki ta’mirlashga boladigan 
barcha harajatlarning hisob-kitobini tasvirlaydi. 
Yol xojaligida qabul qilingan narxlarning shakllanish uslubi boshqa tarmoqlardan 
farq qiluvchi qator muhim xususiyatlarni hisobga oladi, shu jumladan: 
-qurilish ob’ekti joylashgan yerdagi iqtisodiy-geografik va transport omillarining 
avvaldanoq aniq bolishligi; 
-qollaniladigan hajm-tekislash, konstruktiv va texnologik qarorlarning mahalliy 
qurilish sharoitiga nihoyatda bogliqligi; 
-quriladigan ob’ektlarning liniyaviy xarakterdaligi; 
-ishlarni amalga oshirishda mahalliy qurilish materiallari, ishlab chiqarish 
chiqindilari va ikkilamchi resurslarning keng qollanilishi; 
-yol qurilishi va ta’mirlash ishlarining umumiy hajmida transport ishlari 
salmogining yuqoriligi, materiallar va konstruksiyalar tashilish masofasi ularning 
qiymatiga ta’sirini katta bolishi. 
Narxlarning shakllanish jarayoni oz ichiga uchta bosqichni oladi: 
-texnik iqtisodiy asoslash va texnik iqtisodiy ishlab chiqarish, ya’ni loyihalashni 
boshlashdan avvalgi bosqichda, limit narxlarni aniqlash; 
-loyihani ishlab chiqarishda qurilishning yoki rekonstruksiya qilishning smeta 
qiymatlarini hisoblash chiqish; 
-buyurtmachi, pudratchi va loyiha tashkilotlari ozaro kelishgan holda 
shartnomaviy narxlarni belgilab olish. 
Davlat buyurtmasiga kora amalga oshiriladigan qurilishlar (masalan, umumdavlat 
va respublika ahamiyatiga ega bolgan yollar) boyicha limit narxlari majburiy ravishda 
aniqlab chiqiladi. 

---

75 
Limit narxlari topshiriqda loyihalashtirishda kozda tutilgan inshootlar uchun 
ularning texnik va iqtisodiy parametrlari mos keluvchi normativ rolini bajaradi. Limit 
narxlari darajasi kapital mablaglar sarfining qoplanish muddatlari normativlaridan kelib 
chiqilgan holda aniqlanishi kerak. Shu sababli limit narxlari loyihalashtirish va qurilish 
jarayoni uchun kapital mablaglar sarfining chegarasini belgilaydi va uning miqdori 
shundan ortib ketmaligi kerak. Limit narxlarining ortib ketishi tasarrufga topshirilayotgan 
ob’ektlar boyicha kapital mablaglar samaradorligi loyihalashtirish oldi bosqichida 
hisoblangandan kora past bolishligini bildiradi. 
Smeta qiymati loyihalashtirish jarayonida qabul qilingan muxandislik yechimlari 
asosida belgilanadi va loyiha tarkibida tasdiqlanadi. Bunda uning qiymati tasdiqlangan 
royxat boyicha besh yillik muddatga yangidan qurilishi boshlanadigan va rekonstruksiya 
qilinishi texnik iqtisodiy asoslanishiga togri kelishi yoki undan past bolishi kerak. 
Shartnomaviy narx - qurilish va yol xojaligida tovar-pul munosabatlarining 
butunlay yangicha bolgan kategoriyasidir. Shartnomaviy narxning yuqori chegarasi 
ob’ekt qurilishi yoki rekonstruksiyasining limit narxi bolsa, pastki chegarasi 
pudratchining xojalik hisobi manfaatlarini hisobga oluvchi loyihalashtirish bosqichida 
aniqlangan smeta qiymatidir. 
+qurilishda (shu jumladan yol qurilishida), hamda yol xojaligida narx 
shakllanishining markaziy masalasi loyihani ishlab chiqarishda hisoblanadigan smeta 
qiymati sanaladi, chunki huddi shu smeta qiymati qurilishda shartnomaviy narxlarni 
aniqlash uchu nasos bolib xizmat qiladi. Smeta xizmatini aniqlash uchun loyiha tarkibida 
smeta hujjatlari deb ataluvchi hisob-kitob va hujjatlar kompleksi ishlab chiqiladi. Loyiha 
tarkibida ishlab chiqiladigan (qurilish va texnologik yechimlar, qurilishni tashkil etish, 
smeta hujjatlari), barcha hujjatlar kompleksi birgalikda loyiha-smeta hujjatlari deb 
ataladi. 
Тogri tuzib chiqilgan, pudratchi tomonidan qabul qilingan va belgilangan tartibda 
tasdiqlangan smeta hujjatlari butun qurilish davri uchun ozgarmas bolib, qurilish yoki yol 
ob’ekti ta’mirlanishiga ajratilgan mablaglarning togri sarflanishi ustidan nazorat olib 
borish vositasi bolib xizmat qiladi. 
Smetalarda kozda tutilgan avtomobil yollari, kopriklar, yol inshootlari qurilishi 
bilan bogliq bolgan barcha harajatlar qurilishning umumiy smeta qiymatini aks ettiradi 
(zarur bolgan umumiy kapital mablaglar sarfini). Umumiy smeta qiymatini alohida 

---

76 
harajat turlariga ajratib chiqish va ularning umumiy smeta qiymatidagi salmogini 
foizlarda aniqlashga, qurilish smeta qiymatining strukturasi (tarkibiy tuzilishi) deyiladi. 
Kapital mablagning strukturasiga muvofiq ravishda qurilishning smeta qiymati tarkibi 
qurilish ishlariga (yer polotnosini tayyorlash, tayyorgarchilik ishlari, sun’iy inshootlar, 
yol qoplamasi, yol xizmatining bino va inshootlari, yollarni obodonlashtirish va 
boshqalar), texnologik uskunalarni sotib olishga, qurilayotgan ob’ekt uchun inventar va 
asbob-uskunalar sotib olishga, montaj ishlariga, boshqa harajatlarga (loyiha-izlanish 
ishlari, qurilishni texnik nazorat qilish, ilmiy-tekshirish ishlari, harakatlanuvchi 
xarakterdagi ish uchun ish haqiga qoshimcha tolovlar va hokazo) ajratiladi. 
+qurilish smeta qiymatining strukturasi asosan qurilayotgan ob’ektning turi va 
vazifasiga bogliq. Sanoat qurilishida ishlab chiqarishga xizmat qiluvchi ob’ektlarni 
tiklashda qurilish-montaj ishlarining salmogi 40-55% ni, ishlab chiqarishga xizmat 
qilmaydigan ob’ektlarda 75-90% ni tashkil etadi. Yol xojaligida esa asosiy orinni 
qurilish-montaj ishlari egallab, uning qurilishning umumiy smeta qiymatidagi salmogi 
90% ga yaqin boladi. 
Har qanday turdagi ishlarni bajarish yoki har qanday konstruktiv elementni 
tiklashda smeta harajatlari iqtisodiy mohiyatiga kora smeta harajatlari guruhini tashkil 
etuvchi kompleks kalkulyatsion moddalarga birlashtiriladi. Kalkulyatsion moddalar 
qurilishda smeta hisob-kitoblarini bajarish boyicha qabul qilingan yagona uslubiyotga 
muvofiq aniqlanadi. 
Smeta harajatlarini guruhlashtirish ularni quyidagi moddalarga ajratilishini kozda 
tutadi: togridan-togri harajatlar, (ТХ) ustama harajatlar(UХ) va rejalashtiriladigan 
jamlanmalar (RJ) S
kmi
qТХ+UХ+RJ. Har qanday ob’ektning smeta qiymati alohida 
konstruktiv elementlar va ish turlari qiymatidan tashqari oz tarkibiga limitlangan 
harajatlar deb ataluvchi vaqtinchalik binolar va inshootlar, boshqa ishlar va kozda 
tutilmagan ishlar uchun harajatlarni ham oladi. Avtomobil yolini qurishning toliq smeta 
qiymati alohida konstruktiv elementlar boyicha smeta qiymatlarini qoshib topiladi (yer 
polotnosi, yol qoplamasi, sun’iy inshootlar, yollarni jihozlash va limitlangan harajatlar).