Yo. Abdullayev, T. Qoraliyev, sh. Toshmurodov, S. Abdullayeva

28-chizma.

 Depozitariyning bajaradigan ishlari. 

Depozitariyning asosiy faoliyati 

«depo»

 hisobvaraqlari bo‘yicha 

xizmat ko‘rsatish hamda chiqarilgan qimmatli qog‘ozlarni depozitariy 

ro‘yxatidan o‘tkazishga qaratilgan. 

«Depo» hisobvaraqlari bilan bo‘ladigan operatsiyalar uchun 

depozitariyda qabul qilingan baholarda mijozdan haq undiriladi, u 

depozitariy kassasi orqali hisob-kitob varag‘iga kelib tushadi. 

Depozitariyning faoliyati

I CH K I 

 

deponentlarni qabul qilish; 

 

hisobvaraq bo

‘

yicha yozuvlar 

qayd etish; 

 

bitimlarni ro

‘

yxatga olish; 

 

deponentlarga xabar yetkazish; 

 

qimmatli qog

‘

ozlar yuzasidan 

daromad to

‘

lash va h.k. 

T A SH Q  I 

 

transfer-agentlik operatsiyalari; 

 

reyestrda aksiyadordan depozitariyga 

(nominal saylovchiga) qayta ro

‘

y-

xatdan o

‘

tkazish va aksincha; 

 

emitentdan (ro’yxatdan o

‘

tkazuvchi-

dan) axborot olish; 

 

emitentga axborot o

‘

tkazish.  

---

 

214

1994-yil aprel oyida O‘zbekistonda ochiq turdagi aksiyadorlik 

jamiyati sifatida «Vaqt» milliy depozitariysi tashkil etildi. Uning 

ta’sischilari O‘zbekiston Respublikasi Davlat mulki qo‘mitasi, «O‘z-

moliyainvest» aksiyadorlik jamiyati, SAMTU «Granit», «Toshkent» 

respublika fond birjasi hisoblanadi. «Vaqt» AJ aksiyadorlari orasida 

«Turon» aksiyadorlik tijorat banki, Rossiyaning «Rinako» depozitariysi, 

boshqa yuridik va jismoniy shaxslar bor. 

Milliy depozitariyning asosiy vazifasi O‘zbekiston Respublikasi 

hududi bo‘yicha muomaladagi qimmatli qog‘ozlarni hisobga olinishi, 

saqlanishi hamda harakat qilishini ta’minlashdan iborat. 

Milliy depozitariy quyidagi ishlar bilan shug‘ullanadi: 

 

bozorda muomalada bo‘ladigan jami chiqariladigan qimmatli 

qog‘ozlarni hisobga olish; 

 

aksiyadorlar reyestrlarini yagona texnologik tartibda yuritish; 

 

qimmatli qog‘ozlar chiqarilishini naqdsiz shaklda rasmiylash-

tirish; 

 

qimmatli qog‘ozlar emissiyasi naqdsiz joylashtirilayotganda ular-

ni soxtalashtirish va yo‘qotishdan yuz foiz muhofazalash kafolati; 

 

qimmatli qog‘ozlarga egalikdan kelib chiqadigan huquqlarni 

(sotish, sovg‘a qilish, garovga qo‘yish, meros qilib qoldirish) amalga 

oshirish yuzasidan topshiriqlarni bajarish; 

 

O‘zbekiston Respublikasidagi emitentlar tomonidan chiqarilgan 

yoki chiqarilishi ko‘zda tutilayotgan qimmatli qog‘ozlarni O‘zbekiston 

Respublikasi hududida muomalaga kiritish kvotalaridan foydalanishni 

hisobga olish. 

Hozirgi paytda milliy depozitariy quyidagilarni shakllantirish ustida 

ish olib bormoqda: 

 

elektron pochta tizimi; 

 

yirik kompyuter tarmoqlarida elektron imzo va kript himoya 

tizimi; 

 

elektron shakllar yordamida ma’lumotlarni elektron ayirboshlash 

tizimi; 

 

abonent o‘rinlaridan foydalanish; 

 

elektron pochtamtlar. 

Milliy depozitariy boshqa depozitariylar bilan vakillik munosabat-

lari o‘rnatgan. 

Aksiyadorlik jamiyatlari aksiyadorlarning muomalada bo‘lishini 

tezlashtirish hamda aholi mablag‘larini xususiylashtirish jarayonlariga 

---

 

215

jalb qilish maqsadida milliy depozitariy tomonidan tanlov asosida davlat 

mulkining opsion savdosi dasturi ishlab chiqilgan. 

Emissiyani joylashtirish va hisobvaraq bo‘yicha o‘tkazishda 

aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarga qulay shart-sharoit yaratish 

maqsadida Milliy depozitariy respublikaning barcha viloyatlari hamda 

Qoraqalpog‘iston Respublikasida o‘zining filiallari va ro‘yxatga olish 

punktlarini ochgan. 

[126]. 

Jahon banklari amaliyotida banklar, odatda, arzon depo-

zitlarni jalb qilish va ularni sotish orqali daromad olishga harakat qila-

dilar. Aholining chek ko‘rinishidagi depozitlari, shu jumladan, oddiy 

foizsiz depozitlari eng arzon depozitlar hisoblanadi. 

Bunday chek depozitlari bilan ishlash va ularni hisobga olish katta 

xarajatlarni talab qilgani bilan, mijozlar juda kam foiz daromadlari 

(ba’zida esa umuman foyda olmaydilar) oladilar. Bu esa bankka jalb 

qilinadigan boshqa mablag‘lar manbalariga qaraganda uning xarajat-

larini kamaytiradi. 

Fuqarolarga beriladigan chek depozitlarga nisbatan tijorat 

firmalariga beriladigan chek depozitlari banklar uchun ancha arzonga 

tushadi. Chunki tijorat firmalariga beriladigan chek depozitlar xarajati 

xususiy shaxslarga beriladigan chek depozitlar xarajatining yarmini 

tashkil qiladi. Bundan tashqari, xususiy shaxsning chek depoziti hajmi 

tijorat firmasining chek depoziti hajmining 1/3 qismidan oshmaydi. Le-

kin banklar va moliyaviy xizmatlar ko‘rsatuvchi firmalar o‘rtasidagi 

chek depozitlari bo‘yicha raqobatning kuchliligi tufayli banklar bunday 

depozitlardan keladigan sof daromadni uncha katta deb hisoblamaydilar. 

Muddatli depozitlar, nafaqa hisobvaraqlari, depozit sertifikatlari va 

pul bozoridagi hisob raqamlar, ularga mablag‘lar qo‘yish yoki ulardan 

olish yuzasidan kam muddatli depozitlar va pul bozoridagi hisobvaraq-

lariga o‘rnatiladigan foiz stavkasining ancha yuqori bo‘lishi tufayli ular 

jamg‘arma qo‘yilmalar bilan tenglashib qoladi. Yirik bo‘lmagan banklar 

yirik banklarga qaraganda jamg‘arma depozitlar va pul bozoridagi 

hisobvaraqlar bo‘yicha katta xarajatlar qilsa ham, muddatli depozit va 

nafaqa hisobvaraqlari bo‘yicha qilinadigan xarajatlari, yirik banklarga 

qaraganda ancha kam bo‘ladi. 

Banklarning maqsadi ancha arzon depozitlarni jalb qilishdan iborat 

bo‘lgani bilan, qanday depozitlarni taklif qilish mijozlarga bog‘liq. 

Mijozlar talablari bilan kelisha olmaydigan banklar ularning talablarini 

bajarishga rozi bo‘lgan banklar foydasiga mijozlarini yo‘qotadilar. 

---

 

216

[127]. 

Depozitlar bo‘yicha xizmatlarning qiymatini belgilash bank 

boshqaruvchisi uchun murakkab muammo hisoblanadi. Chunki ko‘proq 

mablag‘ talab qilish maqsadida mijozlar depozitlarni sotish orqali ulardan 

yaxshi daromad olishni ham ko‘zlaydilar. Albatta, bu faoliyatni amalga 

oshirishdagi kuchli raqobat bank daromadiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Kuchli 

raqobat tufayli depozitlarga bahoni alohida bir bank emas, balki bozor 

o‘rnatadi. Bunday sharoitda boshqaruvchi bozor o‘rnatgan foiz stavkasidan 

foydalanib, ko‘proq depozitlarni jalb qilish yoki qat’iy o‘rnatilgan foiz 

stavkasi negizida ko‘proq depozitlarni jalb qilish yohud o‘rnatilgan foiz 

stavkalaridan kam miqdordagi foiz stavkalarini taklif qilish bilan depo-

zitlar hajmini kamaytirish ma’qulligi to‘g‘risida bir qarorga kelishi lozim. 

Chunki bunda boshqaruvchi daromadlilik yoki o‘sishni tanlaydi. Qimmat 

depozitlarning ko‘p hajmda jalb qilinishi bankning o‘sishini ta’minlaydi, 

lekin bank daromadi hajmi pasayadi. 

Hozirgi paytda depozitlarni baholashning bir qancha usullari 

mavjud: 

1)

 

«xarajat + daromad»; 

2)

 

depozitlarga eng yuqori hajmdagi xarajatlarga asoslangan holda 

foiz stavkasini o‘rnatish; 

3)

 

alohida qo‘yilmalarga o‘rnatilgan foiz stavkalarini guruhlarga 

bo‘lish; 

4)

 

depozitlar bozoriga kirib borish maqsadida foiz stavkasi o‘rna-

tish; 

5)

 

yuqori daromadli mijozlarni jalb qilish maqsadida depozitlarga 

qiymat o‘rnatish; 

6)

 

mijozlarga ko‘rsatilgan xizmatlar soni va turiga qarab depozitlarga 

foiz stavkasi o‘rnatish (qiymatni o‘rnatishning ko‘p omilli usuli); 

7)

 

 bankning o‘z maqsadlariga erishishini ko‘zlab, depozitlarga baho 

o‘rnatish usuli. 

Hozirgi davrda mijozlarning alohida depozitlar bo‘yicha xizmatlardan 

foydalanish darajasiga qarab xizmat haqlari o‘rnatish usuli keng qo‘l-

laniladi. 

[128]. 

Yirik hajmdagi DS – rasmiy depozit, lekin amaliyotda qarz 

bo‘yicha berilgan «tilxat»ning bir turidir. Bu tilxat foydalanilmayotgan 

ortiqcha mablag‘ga ega yirik kompaniyalardan, yuqori daromadli 

shaxslardan va nihoyat, Markaziy bankdan ma’lum bir muddatga 

ma’lum miqdorda qarz olish uchun beriladi. 

DS

 – foizli tilxat bo‘lib, 

olinayotgan qarzning muddati va hajmiga qarab, kelishilgan holda foiz 

---

 

217

stavkasi o‘rnatiladi. Yirik hajmdagi DSlaridan qisqa muddatlarda, 

asosan bir haftadan to bir yilgacha muddatlarda foydalaniladi. Uning 

afzalligi shundaki, bunday DSni ro‘yxatdan chiqarish muddati kelgun-

cha ikkilamchi bozorda bir necha marta sotilishi mumkin. Shuning 

uchun ham, uni «o‘tkazma» DSti deyiladi. Foiz stavkasi o‘rnatilgan DS 

lari barcha yirik hajmdagi DSlarning 4/5 qismini tashkil qilib, ularni 

chiqarishdan asosiy maqsad, foiz daromadi olishdir. 

Masalan, agar bank 100 000 dollarlik qiymatga ega olti oylik DS ni 

sotib oluvchi xaridorga yillik 8% miqdorida foiz stavkasi va’da qilsa, 

depozitor 6 oydan so‘ng quyidagi mablag‘ga ega bo‘ladi. 

 

 

 

 

 

   

 

Misolimizda: 

 

180 kun 

·

0,08 

Xaridorga 

to‘lanadigan 

summa 

= 100000  + 100000 

·

360 

= 104000 

$

 

Demak, xaridor 6 oyda 4000 dollar foyda topadi. Hisobdan 

chiqarish muddati bir yildan ortiq bo‘lgan DSlaridan depozitor har 6 

oyda foiz daromadi oladi. 

Depozit bozorining 20 foizini tashkil qiluvchi o‘zgarib turuvchi foiz 

stavkasi bilan chiqarilgan DSlari ma’lum bir muddat ichida qayta ko‘rib 

chiqiladi. 

Yangi foiz stavkasi depozitlarning ikkilamchi bozorida qo‘llanila-

yotgan foiz stavkasi asosida yoki banklararo o‘rnatiladigan «libor» foiz 

stavkasi asosida o‘rnatiladi. 

DSlarini sotuvchi bank foyda keltiruvchi qarz mablag‘lariga ega 

bo‘ladi, chunki depozitlar uchun rasmiy zaxira talablari o‘rnatilmagan. 

Yirik banklarning chek hisob raqamlari uchun esa 10 foizlik zaxira 

talablari o‘rnatilgan. 

Bundan tashqari, DS larining hisobdan chiqarish muddatlari turlicha 

bo‘lgani va bu muddatdan oldin hisobdan chiqarish qonun bilan 

taqiqlanganligi tufayli, bank depozitlarining mustahkamligi va 

barqarorligi ta’minlangan. Lekin yirik hajmdagi DSlarning foiz stavkasi 

o‘zgarishiga bo‘lgan sezuvchanligi yuqori bo‘lganligi tufayli bunday DS 

Xaridorga 

to’lanadigan 

summa 

 

=

Asosiy 

summa 

 

+  

Hisobdan 

chiqquncha 

kunlar soni

 

· 

Yillik foiz 

stavkasi 

Asosiy 

summa

 

 

·

Bir yildagi kunlar soni 

---

 

218

laridan muntazam foydalanuvchi banklar daromadining doimo 

mustahkam bo‘lishini ta’minlash maqsadida ish olib borishlari (hatto 

foizlarni sug‘urtalash usullaridan foydalanishlari mumkin) lozim. 

[129]. 

Depozitlar bank mablag‘larini tashkil qilishning asosiy man-

bayidir. Ammo bankning kreditlari va investitsiyalarini qoplash uchun 

depozitlar hajmi yetarli bo‘lmasa, bank boshqaruvchisi qanday tadbir-

larni amalga oshirishi lozim, degan savol yuzaga keladi. Bunda bank o‘z 

mablag‘larini nodepozit qo‘yilmalar hisobiga to‘ldiradi. 

Hozirgi vaqtda jahon amaliyotida nodepozitlarning quyidagi turlari 

bank mablag‘lari manbayining asosiylari hisoblanadi: 

 

kapital bozoridagi yirik hajmdagi qisqa muddatli depozit 

sertifikatlari; 

 

banklararo depozitlar; 

 

qayta sotib olish sharti bilan banklarning qimmatli qog‘ozlari 

hisobidan ularga Markaziy bank tomonidan beriladigan qarzlar; 

 

kliring chek hisobvaraqlari. 

Bank boshqaruvchisi bank mablag‘larini tashkil qilish bilan 

passivlarni boshqaradi. Shu maqsadda boshqaruvchi mijozlar talabini 

qondirish uchun qancha miqdorda va muddatga depozit mablag‘lar 

kerakligini, uning qaytarilishini ta’minlashni hisoblab chiqishi lozim. 

Bu o‘rinda Markaziy bankning qisqa muddatli qarzlari ancha qo‘l 

keladi. Chunki bu qarzlar Markaziy bankning boshqa banklar mablag‘-

lari jamlanib, saqlanadigan majburiy zaxiralar fondidan olinadi.