Yillik paralaks va yulduzlargacha masofalarni aniqlash. Yulduzlarning o’lchamlari va massalarini hisoblash. Reja

Yulduz larning nomi	Tashqi qatlami temperaturasi, mln K	Diametri (Quyosh diametriga nisbatan)	Massasi (Quyosh massasiga nisbatan)	O`rta zichligikg/m^3
Yerdan uzoqligi pk
Bosh ketma-ketlik
Orion	0,028	7	27	130	-
Spika	0,020	5	11	140	47,7
Vega	0,012	2,2	2,8	280	8,1
A Prosion	0,007	1,8	1,2	280	3,5
Kentavr A	0,006	1,0	1,0	1410	4,8·10^-6
Kryuger 60A	0,003	0,41	0,30	6300	-
Gigantlar
Kapella V	0,0065	7	3,3	15	-
Kapella A	0,0055	12	4,2	3,3	13,7
Arktur	0,0042	26	11	1	11,1
Pegas	0,003	141	14	7·10^-3	-
O`ta gigantlar
Rigel	0,0013	33	40	1,4	200
Deneb	0,0011	35	35	1,1	170
Kanopus	0,008	85	50	1,1	55,5
Antares	0,0032	328	50	1,4·10^-3	52,5
Betelgeyze	0,003	300-400	14	6·10^-4	9,0
Oq karliklar
Yeridian A	0,00125	0,016	0,31	11·10^7	-
Sirius V	0,0094	0,029	0,89	52·10^6	2,7
Van Maanen yulduzi	0,008	0,007	0,12	42·10^7	-

Eslatma: Eng kichik yulduzlarga Kit yulduz turkumidagi Leyten (№468-500), Keyper yulduzi va Volf №457 yulduzlari kiradi. Bu oq karliklarning diametri 1200km, 6000km va 4600km.ga tengdir. O`lchami jihatidan eng katta yulduzlar S Oltin baliq va VV Sefey yulduzlari bo`lib, ularning diametri Quyosh diametridan 1400 va 1200 marta kattadir. Yulduzlar diametri 0,4 dan 2000 Quyosh diametri oralig`ida bo`ladi.

Massasi jihatidan eng kichik yulduz Ross 614 bo`lib, uning massasi 0,08 Quyosh massasiga teng. Yulduzlar massasi 0,04 dan 100 Quyosh massasi oralig`ida bo`ladi. AS+70<sup>o</sup>8247 oq karlik yulduzining zichligi Quyosh zichligidan taxminan 10mln. marta katta bo`lib, 36·10⁹kg/m³ ga teng. VV Sefey yulduzining o`rtacha zichligi 10<sup>-5</sup>kg/m<sup>3</sup> bo`lib, normal sharoitda havo zichligidan 120000 marta kichikdir.

Ayrim yulduzlarning markaziy qismidagi zichligi quyidagicha: A Yeridian – 6,8·10⁸ kg/m³, Sirius V – 5,5·10⁸ kg/m³, Van Manen – 1,5·10⁹ kg/m³.

Jadvalda osmondagi eng yorug` 20 ta yulduz keltirilgan. Bu yulduzlar uchun ko`rinma va absolyut yulduz kattaliklari keltirilgan, ular ko`rinma yulduz kattaligi bo`yicha joylashtirilgan.

Yulduz nomi	Yulduz kattaligi
	Ko`rinma	Absolyut
Sirius	-1,46	+1,4
Kanopus	-0,75	-4,4
Arktur	-0,05	-0,3
Vega	+0,03	+0,5
Kentavr	+0,32	+4,76
Kapella	+0,08	-0,6
Rigel	+0,13	-7,5
Prosion	+0,34	+2,67
Betelgeyze	+0,42	-6,1
Axernar	+0,47	-2,0
ß Kentavr	+0,59	-3,4
Altair	+0,76	+2,3
Krest	+0,79	-4,7
Aldebaran	+0,86	-0,7
Antares	+0,91	-2,7
Spika	+0,97	-2,4
Polluks	+1,14	+1,0
Fomalgaut	+1,16	+2,0
Deneb	+1,25	-6,2
Regul	+1,35	-0,7

Eslatma: Quyoshning ko`rinma yulduz kattaligi -26,78 Oyning (to`lin Oy) -12,71. Yorug`lik manbai 1 lyuks yoritilganlik hosil qilsa, uning yulduz kattaligi -13,78 ga teng Quyoshning absolyut yulduz kattaligi +4,9.

Mavzuga oid didaktik va texnik vositalar, foydalanilgan jihozlar:

Quyosh va ba’zi gigant yulduzlarning solishtirilishi aks ettirilgan plakatlar, kadoskop.

O’qitish uslublari: og’zaki bayon qilish, savol-javob, darslik bilan ishlash, tadqiqot metodlari.

Adabiyotlar:

M.Mamadazimov Astranomiya: Akademik litsey va kasb-hunar

kollejlari uchun darslik .184-189 betlar

M.Mamadazimov Astronomiyadan o’qitish kitobi

Nazorat savollari

1. 
   Yillik parallaks deb nimaga aytiladi?
   
2. 
   Yulduzlargacha bo`lgan masofalar qanday aniqlanadi?
   
3. 
   Yulduzlarning yorqinligi deb nimaga aytiladi?
   

1. 
   Absolyut yulduz kattaligi deb nimaga aytiladi?
   
2. 
   Bir parsek deb nimaga aytiladi?
   
3. 
   Yulduzlarning massalari qanday aniqlanadi?
   
4. 
   Yulduzlarning o`lchamlarini qanday formula asosida hisoblash mumkin?
   

Aim.uz