Birinchisi, muayyan tizimga solingan (ilmiy, falsafiy, diniy va boshqa tomondan asoslangan) g‘oyalar, kategoriyalar, tamoyillar majmui;
Ikkinchisi, mafkuradagi g‘oyalar, kategoriyalar va tamoyillarni jamiyatga tadbiq etuvchi subektiv omillar (mafkuraviy muassasalar va mafkurachi shaxslar);
Uchinchisi, g‘oya va kategoriyalarni jamiyatga tadbiq etish jarayonida qo‘llanilgan yo‘llar, usullar va vositalardir.
Mafkura uch tarkibiy qismdan iborat bo‘lsada aslida u bo‘linmas, yaxlid mexanizmdir. (1-rasm):
1-rasm. Mafkura tarkibiy qismlarini o’zaro joylashuvi.
Jamiyatning maqsadga erishuvida mafkuradagi tarkibiy qismlarining roli beqiyos. Ularni mafkuraviy amaliyotdagi barobar harakatigina jamiyatni maqsad tomon olib boradi. Aksincha bo‘lsa, ya'ni mafkuraning biror qismi to‘la shakllanmagan bo‘lib o‘z vazifasini bajarmasa ushbu mafkura nuqsonli bo‘lib jamiyatda o‘z yetakchiligini yo‘qotadi.
Mafkuraning barcha tarkibiy qismlarining o‘zaro bog‘liqligini e'tirof etgan holda, ta'kidlash lozimki, uning birinchi tarkibiy qismi mafkuraning nazariy-fundamental asosi hisoblanadi. Birinchi tarkibiy qismdagi muayyan tizimga solingan g‘oyalar, kategoriyalar hamda tamoyillar ana shu mafkura mohiyatini ochib beruvchi asosiy elementlar bo‘lib, ular qanday mohiyat (bunyodkorlik yoki vayronkorlik)ga ega bo‘lsa, ushbu mafkura real hayotda ana shunday namoyon bo‘ladi. Bu degani birinchi tarkibiy qismdagi g‘oya va kategoriyalar insonparvar, bag‘rikenglikka yo‘g‘rilgan bo‘lsa ana shu mafkura amaliyotda insonparvar va bag‘rikenglikka dahldor ishlarni amalga oshiradi. G‘oya va kategoriyalarning mazmun-mohiyati vayronkor bo‘lsa, mafkura ham hayotda vayronkorlik kasb etadi. Ya'ni, vayronkor g‘oya va kategoriyalardan vayronkor mafkuralar vujudga keladi.
Mafkuraning shakllanish jarayoni avvalo, ana shu birinchi tarkibiy qismdan boshlanadi. Bu qism shakllanishi ba'zi mafkuralarda bir kishi, boshqalarida esa, bir guruh o‘z davrining yirik olim va mutafakkirlari tomonidan amalga oshiriladi. Albatta, mafkuraning nazariy-fundamental asosini shakllanishida nafaqat zamonaning bir guruh insonlarning fikri, balki o‘tmishdagi mutafakkirlarning qarashlari ham rol o‘ynashi mumkin. Ta'kidlash lozimki, mafkuraning birinchi tarkibiy qismdagi g‘oya va kategoriyalar bir-biridan alohida tushunchalar hisoblanadi hamda ular amaliyotda o‘ziga xos vazifalarni bajaradi.
G‘oya deganda ijtimoiy xarakter va manfaatni ifodalovchi, o‘z davri uchun yangi va dolzarb bo‘lgan, inson ruhiyatiga kuchli ta'sir etadigan tafakkur mahsuli tushuniladi. Barcha g‘oyalar jamiyatga ko‘rsatadigan ta'siriga qarab ikki turga bo‘linadi. Ular bunyodkor va vayronkor g‘oyalardir.
Bunyodkor g‘oya insonlarni ezgulikka, adolat va haqiqatga, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni hurmat qilishga, ma'naviyatli bo‘lishga, o‘zidan yaxshi nom qoldirishga chorlaydigan g‘oyalar hisoblanadi. Vayronkor g‘oyalar esa, bunyodkor g‘oyalarga zid bo‘lgan, yovuzlik va jaholatga xizmat qiladigan insonni va jamiyatni tubanlikka boshlaydigan, odamlarni g‘arazli qabih maqsadlarga undaydigan, xalqlar va davlatlarni tanazzulga mahkum etadigan g‘oyalardir. Diniy aqidaparastlik va jangari irqchilik (rasizm), buyuk davlatchilik shovinizmi va ashaddiy (agressiv) millatchilik, fashizm va bolshevizm mafkuralari tarkibidagi g‘oyalar vayronkor g‘oyalarga misol bo‘ladi.
Vayronkor g‘oyalarning o‘ziga xos ikki xususiyati mavjud. Ularning birinchisi juda yaxshi niqoblanishi bo‘lsa, ikkinchisi, o‘ziga ergashgan kishilarga o‘z yo‘lini to‘g‘ri va haqiqat deb tushuntirishidir. Vayronkor g‘oyalar insonni o‘ziga tortuvchi barcha narsalardan jumladan, so‘z, musiqa, san'at, din va xakozolardan hyech tap tortmay niqob sifatida foydalanishi va ular orqali kishilar ongi va qalbiga kirib borishi mumkin. Hozirda vayronkor g‘oyalar ta'siriga berilmaslik, o‘quvchi-yoshlarda ularga qarshi immunitetni shakllantirishda albatta shu ish bilan shug‘ullanuvchi mafkurachi shaxslarning o‘zi avvalo vayronkor g‘oyalarning hususiyatlari va turlari haqida to‘liq ma'lumotga ega bo‘lmoqlari lozim.
G‘oya haqida gap borganda aytish kerakki, u qaysi (bunyodkor yoki vayronkor) turga mansub bo‘lishidan qatiiy nazar agar u mafkura tarkibidan o‘rin olmagan bo‘lsa, quruq nazariya sifatida qolaveradi va ko‘lamli ta'sirga ega bo‘lmaydi. Har qanday g‘oya mafkura tarkibida harakatlansagina keng ko‘lamli ta'sir kuchiga ega bo‘ladi.
G‘oyalar mafkura tarkibidan bosh va asosiy g‘oyalar ko‘rinishida o‘rin egallaydi. Bosh g‘oyaning yaralishi va mohiyatan qanday bo‘lishi uning mualliflari tomonidan belgilagan strategik maqsad va manfaatni qandayligiga bog‘liqdir. Har qanday bosh g‘oya yakka shaxs, muayyan guruh, millat yoki butun xalq tomonidan strategik maqsad va manfaatni anglanishi natijasida vujudga keladi. Anglangan birlamchi maqsad va niyat mafkuraviy maqsad bo‘lib, u qanday (bunyodkor yoki vayronkor) bo‘lsa, yaralgan bosh g‘oya ham shunday mohiyatga ega bo‘ladi. Bosh g‘oya vujudga kelib mafkura tarkibidan o‘rin olgach, u o‘zida yuqorida aytilgan anglangan strategik maqsad va manfaatni aks ettiradi. Mafkuraning qurilishida butun bir struktura ana shu bosh g‘oya atrofiga quriladi hamda bosh g‘oyani targ‘ib etish va amalga oshirishga yo‘naltiriladi.
Mafkura tarkibidagi asosiy g‘oyalar esa, o‘z mazmuniga ko‘ra bosh g‘oyaga nisbatan torroq bo‘lib, o‘zlarida bosh g‘oyaning alohida qirralarini ifodalaydi va o‘zaro bog‘langan holda uni mazmunan boyitishga hizmat qiladi. Buni chizmada quyidagicha ifodalash mumkin (2-rasm):
