Yillarda kavkaz orti davlatlarida siyosiy vaziyat reja I. Kirish. II. Asosiy qism

Umumiy ma’lumotlar*
Mustaqillikka erishilgan sana	30-avgust, 1991-yil
Yevropa xavfsizlik va hamkorlik tashkilotiga a’zo bo’lishi	30-yanvar, 1992-yil
Birlashgan Millatlar Tashkilotiga a’zo bo’lishi	2-mart, 1992-yil
Mustaqil Davlatlar Tashkilotiga a’zo bo’lishi	19-sentyabr, 1995-yil
Yevropa Konsulligiga a’zo bo’lishi	17-yanvar, 2001-yil
Maydoni	86600 km^2
Aholi soni	10,140,000 kishi (dunyoda 91-o’rin)
Aholi zichligi (har 1 km kvga)	123 kishi
Poytaxti	Boku shahri
Rasmiy tili	Ozarbayjon
Pul birligi	Manat
Yalpi ichki mahsulot (nominal)	44 mlrd AQSh dollori (86-o’rin)
Yalpi ichki mahsulot (PPP)	187 mlrd AQSh dollori (72-o’rin)
Urbanizatsiya	56%
Ma’muriy hududiy bo’linishi*
Avtonom Respublika	1 ta – Navhichan Avtonom Respublikasi
Tumanlar	66 ta
Shaharlar	78 ta
Tuman maqomiga ega shaharlar	14 ta
Qishloqlar	4620
Geografik ma’lumotlar
Maydoni	86600 km^2(o’rmonlar 12%, haydaladigan qishloq xo’jaligi yerlari 31.1%, o’tloqlar 31.4%, baliqchilik uchastkalari 1.7%, tog’lar 23.8%)
Chegaralari	Jami chegaralarning uzunligi 2650 km, shundan 1007 km Armaniston bilan, 471 km Gruziya bilan, 392 km Rossiya bilan, 15 km Turkiya bilan; shuningdek 813 km lik sohilda Kaspiy dengizi bilan tutashgan
Asosiy sug’orish daryolari	Kur- 1515 km Azar- 1071 km Alazan- 413 km Gabirri- 389 km

Sobiq SSSR tarkibida Ozarbayjon iqtisodiyoti ittifoqning boshqa mamlakatlari kab ixtisoslashganlik xarakteriga ega edi. O’zbekiston paxtaga, Qozog’iton temir va ko’mir rudasiga ixtisoslashganligi kabi, Ozarbayjon SSSR uchun katta miqdordagi neft-gaz zaxiralari uchun kerak edi. Qazib chiqarilgan neft asosan Rossiya va Ukrainaga jo’natilardi, tabiiy gaz esa Kavkaz mamlakatlariga yetkazib berilgan. Shuningdek, Ozarbayjon qishloq xo’jaligida ham salohiyati mintaqa mamlakatlariga nisbatan yuqori edi. Hududining qariyb 55 (4.7mln ga)% sug’oriluvchi qishloq xo’jaligi uchun yaroqli yerlar tashkil etardi

Mamlakatda kattta miqdorda neft qazib chiqarilishi tufayli Ozarbayjon yillik budjet profitsitiga ega mamlakat edi. Ushbu davrda Ozarbayjon bir qator iqtisodiy o’sishga erishdi, lekin bu o’sish stabil emas edi. Jumladan, mamlakat iqtisodiyoti 1960-1970-yillarda o’rtacha 5.2 % o’sish ko’rsatkichiaga ega o’lgan bo’lsa, 1970-1980-yillllarda ushbu korsatkich 7.4% gacha oshdi, ammo 19980-1990 yillarda o’sish amalda to’xtadi, iqtisodiyot orqaga ketdi. Shunday bo’lsada mamlakatda 1990-yilda YIMning aholi jn boshiga to’g’ri kelish ko’rsatkicuhi boshqa mamlakatlarga qaraganda anchayin yuqori 1200 AQSH dollori atrofida edi.
Shunday bo’lsa-da, Sovet davrida Ozarbayjon iqtisodiyoti juda ko’plab muammolar bore di, bu esa keyinchalik bevosita mustaqillik uchun kurashga turtki bo’ldi. Jumladan:
1. Kommunistik tuzum mamlakat uchun farovon hayot tarzini ta’minlab berolmadi, aholda boqimandalik kayfiyati shakllandi. Siyosiy va iqtisodiy institutlar talabga javob bermasdi.
2. Tayyor mahsulot ishlab chiqarish hajmi past edi. Asosan xomashyoga asosalangan iqtisodiyot 1990-yilda mahalliy talabning teng yarminigina qondira olardi.
3. Sobiq ittifoq ichidagi savdoda Ozarbayjon qariyb 30-40 lik ijobiy saldoga ega bo’lishiga qaramay, eksport tovarlarining 50% dan ziyodi neft-gaz mahsulotlari edi. Ishlab chiqarilga neftning yarmidan ko’pi Rossiyda qayta ishlanardi.
4. Mamlakatda ishlab chiqarishning yuqori darajadagi markazlashuvi (Kaspiybo’yi neft konlari) kuzatildi.
Yuqorida sanab o’tilgan bir qator omillar Ozarbayjonnning mustaqilligi uchun kurashni tezlatdi. Bu holat nafaqat Ozarbayjonda balki , butun ittifoq miqyosida bo’layotgan edi. Ittifoqning parchalanishi ushbu mamlakatlarning orzusini amalga oshirdi, lekin asoratlar uzoq cho’zildi. Jumladan, Ozarbayjonda ham. Mamlakatning zamonaviy tarixini o’rganadigan bo’lsak, 1991-1994 yillarni mustqillikdan keyingi 1-davr sifatida ko’rishimiz mumkin.⁴
Zamonaviy Ozarbayjon iqtisodiyoti shaklanishida 1991-1994-yillarda Tog’li Qorabog’ urushi ham sezilarli ta’sir ko’rsatdi. Ozarbayjon ushbu urushni Armanistonga boy berdi. 20000ga yaqin Ozarbayjon fuqarolari qurbon bo’ldi. Mamlakat o’z hududining 20%- qariyb 22700 km² dan ayrildi. 290000 ta oila yoki 1 millionga yaqin inson o’zlari yashab turgan joylarini tashlab chiqdi (ular hozir Ozarbayjon hududidagi 70 dan ziyod ahoi yashash manzilgohlari va shaharlarda yashashadi, 11 ta shahar, 7 ta tuman va yana 87 ta aholi yashash manzilgohlari armanlar tomonidan qo’ldan chiqdi. Shuningdek tashllab chqiqilgan hududlardagi turli infrastruktra: 180dan ziyod sanoat ishlab chiqarish obyektlari va ulardagi 18000 kishilik ish o’rni, 850 ta ta’liminshootari, 650 ta shifoxona va sog’liqni saqalsh obyektlari, 600000 ga yaqin chorva, 7000 ga yaqin qishloq xo’jaligiga taaluqli inshootlar va obyektlar, 1500 kmlik elektr toki uzatish liniylari, 2500 ta transformatorlar, 23000 kmlik suvoqava kanallari, 2000 kmlik gaz taqsimlash liniyalari, 4 ta aeroport va Boku-Agdam, Boku-Nakchivan-Yerevan yo’nalishidagi temir yo’llardan ayrildi. Boy berilgan hududda 650 ming gektarlik qishloq xo’jaligi uchun yaroqli yerlar bore di va u mamlakatda ishlab chiqariladigan uzumning 41%, kortoshkaning 46%, donli maxsulotlarning 24%, go’sht maxsulotlarining 18%, chorva va parranda maxsulotlarining 34%ini ta’minlar edi. Shuningdek, mamlakat 135 kmlik muhim temir yo’l tarmog’idn ajraladi, o’z anklavi Navhichan bilan aloqa o’rnatish murakkablashdi. 1991-1994-yillardagi Qorabog’ urushi Ozarbayjon iqtisodiyotiga keltirgan zarari 100 mlrd AQSh dollordan yuqori bahoanadi. Bu esa mamlakat ning keying rivojlaishiga ta’sir etmay qolmadi.
Ozarbayjon sobiq Sovet ittifoqi tarkibiga 1920-yil 28-aprelda Ozarbayjon SSR tashkil etilishi bilan kirdi. Mamlakat hududi qishloq xo’jaligi uchun qulay bo’lib, hududining 56 % haydaladigan unumdor yerlar edi. Shunday bo’lsada MarkazQo’mning noto’g’ri rejalari tufayli Ozarbayjon sobiq SSSR uchun, asosan, gaz va neft koni edi. 2-jahon urushi yillarida fashistlar armiyasi Kavkazga hujum qilishiga qaramay, ular Ozarbayjon hududiga kirishmadi. O’tgan asrning 60-yillarida mamlakat neft va gaz sanoatida o’zining strategic maqomini yo’qotdi, sobiq SSSRning boshqa hududlaridan ham katta miqdorda gaz va neft zaxiralari aniqlanib, qazib chqarish yo’lga qo’yildi. Qayta qurish davriga kelganda Ozarbayjon iqtisodiyoti deyarli tanazzulga uchrab bo’lgan edi.Shuningdek, mintaqadagi siyosiy holat ham turg’un bo’lmay Tog’li Qorabog’da harbiy to’qnashuvlar kuzatilmoqda edi. Mamlakat 1991-yil 30-avgustda mustaqillik e’lon qilindi. Lekin bu ham yuqorida qayd etilgan muammolarni yechimi bo’la olmadi. Mustaqil Ozarbayjonning 1-prezidenti Ayaz Mutalliboyev 1991-yil 18-oktabr kuni Ozarbayjonning Mustaqillik deklaratsiyasini e’lon qildi va ushbu kun ular uchun Mustaqillik bayrami hisoblanadi. Mamlakatda 1992-yilda ishlab chiqarish 1991-yilga nisbatan qariyb 2 barobarga qisqarib ketdi, hukumat siyosatda stabilikni ta’minlab bera olmadi, Armaniston Rossiya ko’magida Tog’li Qorabog’ uchun faol harbiy harakat boshladi. 1992-yil 25-fevral arman harbiylari Xo’jaylida tinch aholini qirg’in qilishdi, bunga javoban ozarbayjonlik harbiylar Maragada etnik armanlar qirg’inini amalga oshirishdi. Mamlakatning 1-hukumati yetarli darajada shakllantirilgan armiya tashkil eta olmagani uchun, Ozarbayjonning 1 Tog’li Qorabog’da ta’sir doirasi yo’qolib bordi, Tog’li Qorabog’dagi etnik ozarbayjonlar yashovchi Shusha shahri armanlar tomonidan egallandi. Shunday vaziyatda hukumatga qarshi 1992-yil 15-mart kuni siyosiy to’ntarish amalga oshirildi, Ayaz Mutalliboyev Moskvaga qochib ketdi. 17-iyun 1992-yil qayta saylv tashkil qilindi, hukumatga Abulfaz Elchibey keldi. U ham oldingi president kabi siyosatni barqarorlashtira olmadi, Armaniston tomonidan Ozarbayjon hududining qariyb 20 % (20300 km²) egallandi, 1 milliondan ziyod aholi boshqa joyga ko’chishga majbur bo’ldi. Mamlakatda Surat Huseynov boshchiligida harbiy muholifat vujudga keldi.⁵