elektr kuchlanishi, potensiallar ayirmasi, elektr yurituvchi kuch
volt
v
V
(1vt):(1a)
elektr maydoni kuchlanganligi
metrga volt
v/m
V/m
(1v):(1m)
elektr qarshilik
om
om
(1v):(1a)
elektr sig‘imi
farada
f
F
(1k):(1v)
magnit induksiyasi oqimi
veber
vb
wb
(1k):(1om)
induktivlik
genri
gn
H
(1vb):(1a)
magnit induksiyasi
tesla
tl
T
(1vb): 1)
magnit maydon kuchlanganligi
metrga amper
a/m
A/m
(1a):(1m)
magnit yorituvchi kuch
amper
a
A
(1a)
yorug‘lik oqimi
lyumen
lm
lm
(1shm):(1ster)
ravshanlik
kvadrat metrga sham yoki nit
shm/ yoki nt
cd/
(1shm):(1)
yoritilganlik
lyuks
lk
lx
(1lm): (1)
Asosiy Birliklar
I. Uzunlik birligi – metr Metr so‘zi “o‘lchov” ma’nosini bildiradigan grekcha “metrov” so‘zidan kelib chiqqan.
Dastlab metr uzunlik birligi sifatida fransuz revolyusiyasi davrida rasm bo‘ldi. O‘sha davrdagi olimlarning tamomida o‘rinli fikr yuritishlaricha, uzunlikning asosiy birligini tabiatning o‘zidan olish ma’qul edi, chunki bunday qilinganda uzunlik birligining material namunasini yoki o‘lchovini hamma vaqt yaratish mumkin bo‘ladi.
Fransiya Fanlar akademiyasining maxsus komissiyasi uzunlikning shunday o‘zgarmas prototipi sifatida Parij meridiani choragining o‘n milliondan bir (1/) bo‘lagi uzunligini olishi tavsiya qildi. Bu masofa metr (metre vrait et definitive “asl va tugal metr”) nomini oldi. Parij meridianining Dyunkerk shahridan Ispaniyadagi Barselonagacha va so‘ngra Formentri oroligacha (O‘rta Er dengizidagi Balear orolllari gruppasidan biri) bo‘lgan qismida 1792-yildan 1799-yilgacha geodezik o‘lchashlar o‘tkazildi va nazariy ta’rif asosida metrning namunasi – uchli o‘lchagich ko‘rinishida platina chizg‘ich (kengligi 35 mm ga va qalinligi 4 mm ga yaqin) tayyorlandi. Bu metr Fransiyada 1799-yil 10-dekabrda qonun asosida qabul qilinib, Fransiya respublikasining arxiviga topshirildi. SHu sababli bu metr keyinchalik “ Arxiv metri” deb atala boshlandi.
O‘lchov va tarozilar bo‘yicha XI Bosh konferensiya 1960-yil 14-oktyabrda metrning yangi ta’rifi haqida rezolyusiya qabul qildi. Metr deb atom og‘irligi 86 bo‘lgan kripton izotopining 2 va 5 energiya sathlari orasidagi o‘tishga mos keluvchi (to‘q sariq chiziq) nurlanishining vakuumdagi 1650763,73 to‘lqin uzunligiga teng uzunlik olinadi. II. Massa birligi – kilogramm 1791-yili massa birligi sifatida toza suvning zichligi eng katta bo‘ladigan temperaturadagi (+40S dagi) bir kub detsimetrining massasi qabul qilingan. Bu birlik kilogramm deb ataladi.
Kilogrammning aniq tortishlar bilan tayyorlangan prototipi balandligi diametriga teng bo‘lgan silindr toshdan iboratdir. U ham, xuddi metr prototipi kabi, saqlash uchun Fransiya milliy arxiviga topshirilgan.
XIX asrda 40C dagi bir kub detsimetr suvning massasini qayta-qayta diqqat bilan o‘lchash natijasida bu massa “Arxiv prototipi” massasidan bir qadar (0,028 g) oz ekanligi ma’lum bo‘ldi.
Kelgusida yanada aniq o‘lchashlarda massa birligi qiymatini o‘zgartirmaslik maqsadida 1872-yili kilogrammning “Arxiv prototipi” massasini massa birligi deb olishga qaror qilindi.
Kilogrammning platina-iridiy etalonlarini tayyorlaganda ular ichidan kilogrammning “Arxiv prototipi” massasiga eng yaqin bo‘lgani kilogrammning xalqaro prototipi qilib olindi.
Kilogrammning xalqaro prototipi Fransiyaning Sevr shahrida o‘lchov va tarozilar xalqaro byurosida saqlanadi: unga “K” tamg‘a bosilgan. Kilogrammmning Sovet Ittifoqi prototipi – xalqaro kilogrammning platina-iridiydan yasalgan nusxasidan iborat bo‘lib, unga “12” tamg‘asi bosilgan va massaning davlat etaloni hisoblanadi. 12-etalon diametri va balandligi 39 mm dan bo‘lgan silindrdan iborat; yon sirtida “12” belgisi bor. Silindrning hajmi 46,407 . U ham Leningraddagi VNIIM da saqlanadi.
Agar massa etalonlarini boshqa o‘lchov birliklari etalonlari bilan taqqoslasak, butun o‘lchashlar tarixida massalarni tarozida taqqoslash prinsipining o‘zgarmay qolganini va massa etalonining eng turg‘un bo‘lganini ko‘ramiz.
Texnikaning taraqqiyoti tufayli tarozilar sezgirligi juda yuqori asbob qoldi. Masalan, 1 kg massa 1 2kg dan ortiqbo‘lmagan (ya’ni 1mg) xatolik bilan taqqoslanishi mumkin. Bunday aniqlik massa etalonini Xalqaro o‘lchovlar tizimining boshqa beshta etalonidan ajratib turadi.
Xalqaro tizimda massa birligiga shunday ta’rif beriladi: massa birligi – kilogramm deb kilogrammning xalqaro prototipi olingan .
III. Vaqt birligi – sekund Oldin sekund uchun o‘rtacha quyosh sutkasining bo‘lagi olinardi. Uzoq kuzatishalar natijasida Erning o‘z o‘qida notekis aylanishi ma’lum bo‘ldi. Bundan tashqari, aylanish tezligi asta-sekin kamaya boradi va har 100 yilda sutkaning uzunligi taxminan 0,002 sekund ortadi. SHu sababli sekundni aniqlashdagi xatolik 1sekundga teng edi. Hozirgi zamon fani uchun vaqtni aniqlashdagi bunday xato to‘g‘ri kelmay qoldi va vaqtni o‘lchash birligining ko‘proq doimiyligini ta’minlaydigan tabiiy vaqt etalonini tanlash zaruriyati tug‘ildi.
Xalqaro birliklar tizimida sekund Erning Quyosh atrofida aylanish vaqti orqali belgilanadi. YAngi etalon qilib tropik yilning uzunligi, ya’ni ikkita ketma- ket kelgan bahorgi teng kunlik oralig‘i olingan. Tropik yil ham doimiy qolmaydi, u ham har yuz yilda 0,53 sekund kamayadi.
Tropik yilning turg‘unmasligi ta’sirini yo‘qotish uchun muayyan bir yil tanlab olindi va vaqtning barcha hisoblari boshlang‘ich vaqt – 1899-yil 31-dekabr soat 12 ga keltiriladi. Astronomlar bu vaqtni bir oz boshqacharoq – efemerid vaqtning 1900 yili 0 yanvari soat 12 si deb yozishadi. (Efemerid vaqt Oyning va boshqa osmon jismlarining harakati asosida belgilanadi va shuning uchun u Erning aylanish tezligining tebranishlariga bog‘liq bo‘lmaydi. )
Demak, sekund – efemerid vaqtning 1900 yili 0 yanvari soat 12 si uchun olingan tropik yilningqismidir.
