Yarim o'tkazgichli tranzistorlarni o'qitishda zinama-zina metodikasidan foylanish

Mavzuni maqsadi:Yoshlarni qanday o’qitamiz? Amalda bu savolga aniq javob beradigan direktiv hujjat yo’q . u o’qitish metodlari, vositalari hamda o’qitishni tashkil qilish shakllari orqali amalga oshirishga tegishli. Ularni ishlab chiqish, tanlab olish va foydalanish o’qituvchilardan yuqori darajadagi ijodkorlikni talab qiladi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, mustaqillikka erishilgandan so’ng, Respublikamiz rahbariyati ushbu sohaga alohida e’tibor berib, 1997-yili “Talim to’g’risidagi” Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” qabul qilindi. Ushbu hujjatlar asosida O’zbekistonda yoshlarni o’qitishning yangi tizimiga o’tildi va u hozirgi kunda muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatmoqda. Oliy maktablarda fizika o’qitish metodikasi quyidagi bo’limlardan iborat: fizika o’qitishning ununiy nazariy masalalari; fizika kursining ayrim bo’limlarini yoki mavzularini o’qitish metodikasi; fizik eksperimentlarni bajarish metodiaksi va texnikasi.

5

1-rasm.

2-rasm.
6
I bob Yarim o'tkazgichli tranzistorlarda pet texnologiyalarni qo'llash. 1.1 Yarim o'tkazgichli tranzistorlarni o'qitishda zinama-zina metodikasidan foylanish
Mashg'ulotni o’tkazish tartibi.
O’qituvchi o’quvchilarni 3-4 guruhga ajratadi. O’quvchilarga mashg'ulotni maqsadi haqida tushuncha beradi. Har bir guruhga qog'ozning chap qismiga kichik mavzu yozuvi bo’lgan varaqlar tarqatiladi. Masalan: “Tranzistorlar”, "Yarim o'tkazgichlar”, “Diodlarni ishlash prinsipi”, " Uzaytirgichlar” Guruhlarga berilgan mavzular bo’yicha bilganlarini yoritib berishlari so’raladi. Belgilangan vaqt tugagach guruh a’zolaridan biri taqdimot qiladi. Taqdimot vaqtida guruhlar tomonidan tayyorlangan material, albatta doskaga ketma-ket ilinadi. Har bir guruhga taqdimot qilish uchun 5 daqiqadan vaqt beriladi. O’qituvchi guruhlar tomonidan tayyorlangan materiallarga izoh beradi, kamchiliklari bo’lsa qo’shimchalar kiritadi.Ularni bilimini baholaydi.

7
II bob Yarim o'tkazgichli tranzistorlar 2.1 Yarim o’tkazgichlar haqida umumiy tushunchalar
Normal haroratdagi solishtirma qarshiligi o’tkazgichlarnikidan katta, biroq dielektriklarnikidan kichik bo’lgan materiallar yarim o’tkazgichlar deb ataladi. Bu turkumga elektron elektr o’tkazuvchanlikka ega va solishtirma qarshiligi 10*6 -10*8 Om*m bo’lgan materiallar kiradi. Yarim o’tkazgichlardagi elektronlar soni boshqa materiallarga nisbatan ancha kam bo’ladi. Yarim o’tkazgichlarning elektr o’tkazuvchanligi tashqi energetik ta’sirga va mazkur jism tarkibidagi qo’shimchalarga ko’p jihatdan bog’liqdir. Yarim o’tkazgichning elektr o’tkazuvchanligi boshqarish harorati, nur, elektr va magnit maydoni mexanik kuchlanishga asoslangandir.Yarim o'tkazgichlar oʻtkazuvchanligi jihatidan metall va dielektriklar orasidagi moddalar boʻlib, oʻz fizik xususiyatlarini turli tashqi taʼsirlar (masalan yoritish, isitish va hokazo) natijasida keng intervalda oʻzgartira olish xususiyatiga ega. Yarim oʻtkazgichlar elektronika va mikroelektronikada juda keng qoʻllanilib, zamonaviy elektr jihozlarning deyarli hammasi - kompyuterlardan tortib to uyali aloqa telefonlarigacha barchasi yarimoʻtkazgichli texnologiyaga asoslangan. Eng keng qoʻllaniladigan yarimoʻtkazgich modda kremniy boʻlib, boshqa moddalar ham keng qoʻllaniladi.Yarimoʻtkazgichlar — elektr tokini yaxshi oʻtkazuvchi moddalar oʻtkazgichlar asosan metallar va elektr tokini amalda oʻtkazmaydiganmoddalar (dielektriklar) orasidagi oraliq vaziyatni egallaydigan moddalar. Mendeleyev davriy sistemasida II, III, IV, V va VI guruhlarda joylashgan koʻpchilik elementlar. ularning bir qator birikmalari yarim o'tkazgichlar jumlasiga kiradi. Yarim o’tkazgichlarda ham metallardagi kabi elektr oʻtkazuvchanlik elektronlarning harakati tufayli yuzaga keladi. Biroq elektronlarning harakatlanish sharoitlari metallar va Yarim o’tkazgichlarda turlicha boʻladi. Yarim o’tkazgichlar quyidagi asosiy xususiyatlarga ega: Yarim o’tkazgichlarning elektr oʻtkazuvchanligi temperatura koʻtarilishi bilan ortib boradi (masalan, temperatura 1 K ga ortganda yarim o’tkazgichlarning solishtirma oʻtkazuvchanligi 16—17 marta ortadi) yarim o’tkazgichlarning elektr oʻtkazuvchanligida erkin elektronlardan tashqari atom bilan bogʻlangan elektronlar ham ishtirok etadi (baʼzi hollarda bogʻlangan elektronlar asosiy rol oʻynaydi) sof yarim o’tkazgichlarga oz miqdorda qoʻshilma kiritib, uning oʻtkazuvchanligini keskin oʻzgartirish mumkin (mas, 0,01% qoʻshilma7ketadi). Past
8
kiritilganda Yarim o’tkazgichning oʻtkazuvchanligi 10000 marta ortib ketadi). Pasttemperaturalarda Yarim o’tkazgichlarning solishtirma qarshiligi juda katta boʻladi va amalda ular izolyator hisoblanadi, lekin temperaturab ortishi bilan ularda zaryad tashuvchilarning konsentratsiyasi keskin ortadi. Masalan, sof kremniyda 20° temperaturada erkin elektronlar konsentratsiyasi ~1017m~3boʻlsa. 700° da 1024 m"3gacha, yaʼni million martadan koʻproq ortadi. Yarim o’tkazgichlarda erkin elektronlar konsentratsiyasining temperaturaga bunday keskin bogʻlikligi oʻtkazuvchanlik elektronlari issiqlik harakati taʼsirida hosil boʻlishini koʻrsatadi. Yarim oʻtkazgich kristallda atomlar valent elektronlari yordamida oʻzaro bogʻlangan. Atomlarning issiqlik tebranishlari vaqtida issiqlik energiyasi valent elektronlar orasida notekis taqsimlanadi. Ayrim elektronlar oʻz atomi bilan bogʻlanishni uzib, kristallda erkin koʻchib yurish imkonini beradigan yetarli miqdordagi issiqlik energiyasiga ega boʻlib qolishi va erkin elektronlarga aylanishi mumkin.Tashqi elektr maydon boʻlmaganda bu erkin elektronlar tartibsiz harakat qiladi. Elektr maydon taʼsirida esa maydonga qarshi yoʻnalishda tartiblangan harakatga kelib, yarim o’tkazgichda tok hosil qiladi. Erkin elektronlar yuzaga keltirgan oʻtkazuvchanlik elektron yoki p tip oʻtkazuvchanlik deb ataladi. Bogʻlangan elektronning oʻz atomini "tashlab ketishi" atomning elektr neytralligini buzadi. unda "ketib qolgan" elektron zaryadiga miqdoran teng musbat zaryad — teshik vujudga keladi. Tashqi elektr maydon boʻlmaganda elektronlar ham, teshiklar ham tartibsiz harakatlanadi, tashqi maydon boʻlganda esa elektronlar maydonga qarshi, teshiklar maydon boʻylab koʻchadi. Teshiklarning koʻchishi bilan bog’liq oʻtkazuvchanlik teshikli oʻtkazuvchanlik deyiladi. Erkin elektronlar soni bilan teshiklar soni bir-biriga tengligi tushunarli. Aniqlanishicha, ularning harakatlanish tezligi ham bir xil ekan. Demak, yarim o’tkazgichdagi tok ayni vaqtda ham elektron, ham teshikli oʻtkazuvchanlikdan vujudga keladi. Bunday elektron teshikli oʻtkazuvchanlik yarim o’tkazgichlarning xususiy oʻtkazuvchanligi deyiladi. Xususiy oʻtkazuvchanlik sof yarim o’tkazgichda kuzatiladi. Biroq tabiatda sof yarim o’tkazgichlarda yoʻq. Baʼzi qoʻshilmalar yarim o’tkazgichlarni erkin elektronlar bilan boyitsa, boshqa baʼzi qoʻshilmalar teshiklar bilan boyitadi.Yarim o’tkazgichlarda yuzaga keladigan bunday oʻtkazuvchanlik qoʻshilmali oʻtkazuvchanlik deb ataladi.Agar asosiy Yarim o’tkazgichlar atomi oʻrniga elementlar davriy sistemasida undan
9
keyingi guruhda turgan element atomi kiritilsa, bu qoʻshilma atomning bitta valent elektroni atomlararo bogʻlanishdaishtirok etmaydi va erkin elektronlar safiga qoʻshiladi, binobarin, i tipoʻtkazuvchanlik ortadi. Va, aksincha, undan oldingi oʻrinda turgan element atomi kiritilsa, atomlararo toʻla bogʻlanishda 1 ta elektron yetishmaydi, teshik hosil boʻladi. Bunda r tip oʻtkazuvchanlik ortadi. Qoʻshimcha birinchi holda donor (elektron beruvchi) qoʻshilma, ikkinchi holda esa akseptor (elektron oluvchi) qoʻshilma deb ataladi.Shunday qilib, yarim o’tkazgichlarning elektr oʻtkazuvchanligi xususiy va aralashmali oʻtkazuvchanliklar yigʻindisidan iborat boʻladi. Yuqori temperaturalarda xususiy oʻtkazuvchanlik, past temperaturalarda esa qoʻshilmali oʻtkazuvchanlik asosiy rol oʻynaydi.Yarim o‘tkazgichlar va dielektriklar fizikasi hozirgi zamon fizikasining eng asosiy qismi bo‘lib, uning yutuqlari asosida asbobsozlik, radiotexnika va mikroelektronika sohalari rivojlanadi. Yarim o‘tkazgichlar elektr o‘tkazuvchanligi bo‘yicha metallar bilan dielektriklar oralig‘idagi moddalar guruhiga kiradi va T=0 da ularning valent zonasi elektronlar bilan band bo‘lib taqiqlangan zonasining kengligi katta emas . Atom elektron buluti bilan o‘ralgan yadrodan tashkil topgan.Yarim o‘tkazgichlarga shunday materiallar kiradiki, ularning xona haroratidagi solishtirma elektr qarshiligi 10-5 dan 1010 om gacha bo‘ladi. (yarim o‘tkazgichli texnikada 1 sm^3 hajmdagi materialning qarshiligini o‘lchash qabul qilingan). Yarim o‘tkazgichlar soni metall va dielektriklar sonidan ortiq, juda ko‘phollarda kremniy, arsenid galliy, selen, germaniy, tellur va har xil oksidlar, sulfidlar va karbidlar kabi yarimo‘tkazgich materiallardan foydalaniladi. Yarim o‘tkazgich materiallarining elektrofizik xususiyatlarini o‘rganish asosida yangi fizik asboblar yaratish imkoniyati tug‘iladi. Ayniqsa, qattiq jismlar fizikasining yarim o‘tkazgichlar fizikasi qismini o‘rganadigan materiallar asosida hozirgi zamon talablariga javob beradigan fizik asboblar va qurilmalar yaratiladi. Elementar yarim o‘tkazgich bo‘lgan kremniy va germaniy elementlaridan, shuningdek murakkab strukturali yarim o‘tkazgichlar xususiyatlarini o‘rganish, ularning tashqi ta’sir ostida xususiyatlari o‘zgarishini kuzatish orqali ham kerakli xossalarga ega bo‘lgan asboblar yaratish imkoniyati tug‘iladi.Ayniqsa, kremniy elementi kristallidan asbobsozlik va mikroelektronikada juda ko‘p qo‘llaniladi. Shuning uchun ham bu elementning elektrofizik, mexanik, optik va boshqa xususiyatlarini o‘rganish katta ahamiyatga egadir.
10
Tashqi ta’sir: nurlanish, bosim, deformatsiya va boshqa ta’sirlarda kremniyning xususiyatlari o‘zgarishini o‘rganish dolzarb muammodir. Yarim o‘tkazgich bo‘lmish kremniyda erkin zaryad tashuvchilar (elektronlar va kovaklar) konsentrasiyasi (p,r), harakatchanlik (Mr,Mp) ni o‘lchashning bir qancha usullari mavjud. U yoki bu usulning qo‘llanilishi ularning meterologik tavsifiga, o‘lchanayotgan kattaliklarni tushuntirish ma’lumotlarga boyligi, o‘lchash usullarining fizik asoslari, namunaning elektrofizik xossalari, geometrik shakli va o‘lchamlariga bog‘liq. Bularning hammasi Xoll effektiga asoslangan usuldir. Bu usul bilan kremniy namunasidan pmp ni o‘lchashdan tashqari, elektr o‘tkazuvchanligini ham aniqlash mumkin. Elektr o‘tkazuvchanligi yuqori bo‘lgan modda yoki jism o‘tkazgich deb ataladi. O‘tkazgichlar ikki xil bo‘ladi: birinchi tur o‘tkazgichlari va ikkinchi tur o‘tkazgichlari. Erkin eletronlarni soni nihoyatda ko‘p bo‘lgan mis, alyuminiy kabi materiallar birinchi tur o‘tkagichlar deb aytiladi. Amaliyotda keng qo‘llaniladigan o‘tkazgich elektr simi. Bitta yoki bir necha tomirli simlardan iborat bo‘lgan metall o‘tkazgich elektr simi deyiladi. Tovar sifatida ishlab chiqarilgan va servis sohasida keng foydalanadigan elektr simlar quyidagi turlarga bo‘linadi: izolyatsiyalangan, izolyatsiyalanmagan elektr simi; cho‘lg‘ambop elektr simi, montaj simlari, elektr shnurlari , uzaytirgich (udlinitel) va boshqa turlarga bo‘linadi. Elektr simi elektr energiyasini uzatish va taqsimlash, elektr varadio signallarini uzatish hamda elektr mashinalar, transformatorlar, o‘lchash asboblari va boshqa asbob-uskunalar cho‘lg‘amlarini tayyorlashda qo‘llaniladi. Hozirgi zamonda simli aloqa katta ahamiyatga ega. Axborotni sim orqali elektr signallar vositasida uzatish va qabul qilish simli aloqa deb aytiladi. Simli aloqa elektr aloqaning bir turi bo‘lib, undan ko‘pincha radioaloqa bilan birga foydalaniladi. Qattiq jismlar kabi, suyuqliklarning ham dielektrigi, o‘tkazgichi va yarim o‘tkazgichi bo‘ladi. Dielektriklar jumlasiga distillangan suv, o‘tkazgichlar jumlasiga elektrolitlarning, ya’ni kislota, ishqor va tuzlarning eritmalari kiradi. Suyuq yarim o‘tkazgichlar jumlasiga, eritilgan selen, eritilgan sulfidlar kiradi. Moddalarning qisman yoki to‘liq ionlardan tashkil topgan eritmalari yoki suyultirilgan holatdagi moddalar elektrolitlar yoki ikkinchi tur o‘tkazgichlari deyiladi. Elektrolit eritmalarining xossalarini o‘rganish bilan tokning yangi kimyoviy manbalari yaratiladi. Elektrolitlarning suvdagi eritmalarida yoki
11
aralashmalarida zaryad tashuvchilar musbat va manfiy zaryadlangan ionlar bo‘lgani uchun elektrolitlar ionli o‘tkazuvchanlikka ega. Suyuqliklar elektronli o‘tkazuvchanlikka ham ega bo‘lishi mumkin. Masalan, suyuq metallar ana shunday o‘tkazuvchanlikka ega. Elektrolit orqali elektr toki o‘tganda elektrodlarda elektrolit tarkibiy qismlarining ajralib chiqish jarayoni elektroliz deyiladi. Texnikada elektroliz turli maqsadlarda keng qo‘llaniladi. Bir metallning sirti boshqa metallning yupqa qatlami bilan elektrolitik usulda qoplanadi (nikellash, xromlash, emallash, mis yalatish va h.k.). Bu mustahkam qoplama sirtni zanglashdan asraydi. Elektroliz yordamida turli buyumlar metall qatlami bilan qoplanadi (galvanostegiya), shuningdek, kerakli buyumlarning relefi metall nusxalari masalan tipografiya klishelari tayyorlanadi (galvanoplastika). Elektroliz sof metallar, xususan mis olishda keng qo‘llaniladi. Boksitlar aralashmasidan alyuminiy elektroliz yo‘li bilan olinadi. Xuddi shu usul tufayli alyuminiy arzon, texnika va turmushda temir bilan bir qatorda eng ko‘p tarqalgan metall bo‘lib qoldi. Amaliyotda kimyoviy tok manbai, ya’ni galvanik elementlar, batareyalar va akkumulyatorlar katta ahamiyatga ega. Ular kimyoviy energiyani o‘zgarmas tok elektr energiyasiga aylantirib beradilar. Kimyoviy tok manbalari transportda, radiotexnikada, avtomatik boshqarish sistemalarida keng ko‘lamda qo‘llaniladi. Texnikada va amaliyotda eng ahamiyatli materiallardan biri ham elektr o‘tkazmaydiganmoddalar dielektriklardir. Texnikada ishlatiladigan dielektriklar har xil. Ular tabiiy va sun’iy bo‘lishi mumkin. Ammo ular fizik tuzilishlari jihatidan uch turga ajratiladi:
1) gaz
2) suyuq
3) qattiq
Texnikada ishlatiladigan barcha izolyatsiya materiallari elektr maydoni ta’sirida ma’lum energiya nobudligiga sabab bo‘ladi. Tabiatda absolyut dielektrik yo‘q. Dielektrikdan oz bo‘lsa-da, tok o‘tadi, natijada ma’lum energiya issiqlik energiyasiga aylanadi. Agar dielektriklar o‘zgarmas kuchlanish ta’siri ostida bo‘lsa, unda hosil bo‘luvchi nobudliklar faqat Lens-Joul qonuniga bog‘liq bo‘ladi. r-n o'tishlardan o'zgaruvchan tokni to’g’rilashdan tashkari elektr tebranishlarini kuchaytirishda, sxemaga teskari bog'lanish kiritilsa, elektr signallarni generatsiyalash (hosil
12
qilishda)da keng foydalaniladi. Bu vazifalarni bajaruvchi yarim o’tkazgichli qurilmaga triod yoki tranzistor deyiladi. Тriodlar uzida 2 ta r-n o'tishni mujassamlashtirgan bo’lib, ular xuddi vakumli triodlar kabi ishlaydilar. Тranzistorni birinchi bo’lib amerikalik olimlar D.Bardin, U.Shoqli va U.Bratteynlar 1949 yilda kashfiyot qildilar. Bu kashfiyotlari uchun ular 1956-yil Nobel mukoffoti lauriyati bo’lganlar. Тranzistorlar tayyorlashda asosan germaniy va kremniy yarim o’tkazgichlaridan foydalaniladi. Bunga sabab ularni kimyoviy barqarorligi, tok tashuvchi zarrachalarining harakatchanligining yuqoriligi va katta mexanik mustahkamlikka ega ekanligidir. Yarim o’tkazgichli triodlar ham konstruksion tuzulishiga qarab diodlar kabi nuqtaviy va yassi bo’ladi. Nuqtaviy triodlar kuchlanishni sezilarli kuchaytirgani bilan qizish xavfli bo’lganidan kam quvvatlidir. Masalan: germaniyli nuqtaviy triodning ishchi haroratining yuqorigi chegarasi 800C dan oshmaydi.Yuqori quvvatga ega bo’lgan yassi triodlar o'tkazish soxalarining navbatlashishiga qarab r-n-r yoki n-r-n tipida yasaladi. Biz n-tipli yarim o’tkazgich asosida tayyorlangan triodni, yani r-n-r tipida tayyorlangan yassi triodni ishlash prinsipi bilan tanishamiz. Yarim o’tkazgichli triodda elektrodlar vazifasini emitter, baza va kollektorlar bajariladi. Baza tranzistorni o’rta qismi bo’lib n-o'tkazuvchanlikka ega.Uning chap va ung tamonlariga r-tip o'tkazuvchanlikka ega emmitter va kollektr yopishib turadi. Тranzistor elektr sxemaga to’g’rilashda va kuchaytirishda ishtiroq qilmaydigan metall o’tkazgichlar yordamida ulanadi. Emmitter va baza oralig’iga to’g’ri yo'nalishda doimiy siljish kuchlanishi beriladi. Kollektor va baza oralig’iga esa, teskari yo’nalishdagi doimiy siljish kuchlanishi beriladi. Kuchaytirilmoqchi bo’lgan o’zgaruvchan kuchlanish kirish qarshiligiga kondensator orqali beriladi. Nihoyat kuchaytirilgan kuchlanish chiqish karshiligidan olinadi. Emitter zanjirida toqni siljishini asosan asosiy toq tashuvchilar (emitter r-tip o'tkazuvchanlikka ega ekanidan) teshiklarni harakati taminlaydi va teshiklarni baza soxasiga (shimilishi), "purkalishi" injeksiyalanishi sodir bo’ladi. Bazaga kirib olgan teshiklar kollektor yo’nalishida diffuziyalanadi (singib aralashadi). Agar, baza qalinligi uncha katta bo’lmasa bazaga shimilgan-injeksiyalangan teshiklarni sezilarli qismi kollektorga yetib boradi. Bu teshiklar o’tish chegarasida ta’sir qiluvchi maydon tamonidan ushlab olinadilar, ya’ni manfiy zaryadlangan kollektorga tortiladilar va oqibatda kollektor tokini o’zgartiradilar. Demak, emitter zanjiridagi tokninng har qanday
13
o’zgarishi kollektor zanjirida tokning o’zgarishini yuzaga kelishiga sababchi bo’ladi. Yarim o’tkazgichli triodning kuchaytirish koeffitsenti r-n o’tishlarning xususiyatlariga, kollektor batareyasi kuchlanishiga va boshqalarga bog’liq bo’ladi. Bunday triodlarni kuchaytirish koeffitsentigacha yetishi mumkin. Chiqish qarshiligida ajraladigan o’zgaruvchan tok quvvati, emitter zanjirida sarflanadigan quvvatdan katta bo’lishi mumkin. Shuning uchun tranzistor quvvatni ham kuchaytiradi. Bu quvvatning kuchayishi kollektor zanjiriga ulangan tok manbai energiyasi hisobiga yuzaga keladi. n-r-n tipidagi tranzistorning ishlash prinsipi r-n-r tip tranzistornikiga o’xshaydi, ammo teshiklar vazifasini elektronlar bajaradi. Yarim o’tkazgichli triodni vakuumli triod bilan taqqoslaylik. Bu ikkala triod yordamida kuchlanishni va quvvatni kuchaytirish mumkin. Vakuum triodda anod toki qiymati tok kuchlanishi bilan boshqarilsa, tranzistorda lampani anod tokiga mos kollektor toki, emitter kuchlanishi bilan boshqariladi. Shunday qilib, tranzistorda anod vazifasini-kollektor, katod va tranzistor vazifasini emitter bajaradi desa bo’ladi. Тranzistorlar vakuumli triodlarga nisbatan qator avzalliklariga ham ega: 1 gabarit o`lchamlarining kichikligi, F.I.K.ning yuqoriligi, xizmat muddatining uzun ekanligi, qizishi lozim bo’lgan noqalning yo’qligi, vakuum hosil qilishga muxtojmasligi, lampa o`rnatiladigan uyaning kerak emasligi va h.k. va shunga o`xshashlar. Ammo, tranzistorlarning kamchiligi ham bor bo’lib, ulardan eng asosiy kamchiligi ularning haroratga o`ta sezgirligidadir. Hozirgi kunda bu kamchiliklardan holi yarim o’tkazgichlar tayyorlash ustida ish olib borilmoqda. Dunyodagi boshqa rivojlangan davlatlar qatori O`zbekistonda ham yarim o’tkazgichlar fizikasi eng yuksak rivojlangan hisoblanadi. Тranzistor-aloqani Elektron vositalari soxasida tub o`zgarishni amalga oshirdi va katta hajmli xotiraga ega, hisoblash tezligi yuqori bo’lgan zamonaviy elektr hisoblash mashinalarini yuzaga kelishini ta’minladi

14