Yangiasr avlopi

302

Jek  London

sohasida  shunday  yuksaklikka  erishgan  ediki, 

Ruf  bunday  yuksaklik  borligini  xayoliga  ham 

keltirmagan edi.

Ruf esa, o‘z navbatida, Martinni musiqa sohasi­

da  hech  nima  tushunmaydi  deb  o"ylardi,  uning 

opera  haqidagi  mulohazalarini  noto‘g‘ri  debgina 

qolmay, atayin aytilgan teskari fikr deb bilardi.

Bir kuni ular operadan qaytayotganlarida Ruf:

-  Sizga yoqdimi? -  deb so'radi.

Shu kuni kechqurun Martin bir oy mobaynida 

o‘zini  ayovsiz  ravishda  siqib,  ovqatni  iqtisod  qi­

lish evaziga Rufni teatrga taklif qilgan edi.  Spek- 

takl qizga kuchli ta’sir etdi. Ruf Martinning spek- 

takl haqida gap boshlashini uzoq kutgandan ke­

yin, nihoyat, o‘zi savol berishga jur’at etgan edi.

-   Menga  uvertyurasi  judayam  yoqdi,  -   deb 

javob qildi Martin, -  g‘oyat go'zal narsa.

-  Xo‘sh, operaning o‘zi-chi?

-   Opera  ham  yoqdi,  ya’ni,  demoqchimanki, 

orkestri yoqdi. Agar anavi masxarabozlar sahna- 

da  kamroq  jilpanglashsa  yoki  butunlay  chiqib 

ketishsa, undan ham yaxshi bolardi.

Ruf hang-mang bolib qoldi.

— Siz  Tetralani  bilan  Bariloni  aytyapsizmi?  -  

deb so'radi qiz.

—

 Ha, o‘shalami ham, qolgan hamma artistlar- 

ni ham aytyapman.

-  Ammo ular buyuk artistlar-ku!

—

  Banbir.  Ular  ahmoqona jilpanglashib  mu- 

siqani buzishdi, xolos.

—

  Chindanam,  Banloning ovozi  sizga yoqma- 

dimi? -  deb yubordi Ruf. —

 Axir u Karuzodan ke­

yin ikkinchi xonanda hisoblanadi-ku!

---

Martin  Iden

303

-

  Yo‘q,  nega  endi,  menga  yoqadi, 

yana ham ko'proq yoqadi.  Fikrim to‘g‘ri bolsa, u 

ayolning nihoyatda nodir ovozi bor ekan.

-  Axir...  axir...  -   Ruf  nima  deyishini  bilmay 

qoldi.  -   Unda  men  hech  narsaga  tushunolma- 

yapman.  Siz ularning ovozidan zavqlanyapsiz-u, 

ayni vaqtda musiqani buzishdi deysiz.

-   Ha,  balli.  Men  ularning  ovozini  konsertda 

eshitish uchun hech narsani ayamasdim, ammo 

orkestr  chalayotgan  paytda  eshitmaslik  uchun 

undan  ham  ko‘proq  berardim.  Men  bedavo  re­

alist  bolsam  kerak.  Buyuk  xonandalar  hamma 

vaqt  ham  buyuk  artist  bolavermaydi.  To‘g‘ri, 

Bariloning  malohatli  ovoz  bilan  ishqiy  ariyani 

ijro  etishi  Tetralanining  undan  ham  malohatli 

ovoz  bilan  unga jo‘r  bolishi va  bularning  ham- 

masini  rango-rang bo'yoqlarga boy,  ajib  orkestr 

musiqasi  fonida  ijro  etilishi  g‘oyat  soz,  albatta. 

Shak-shubhasiz,  g‘oyat  zo‘r  lazzat  bag'ishlaydi 

bu.  Lekin  men  sahnaga  qarab,  vazminligi  ikki 

yuz  qadoq  keladigan  daroz  xonim  bilan  uning 

yonida yuzi  solqigan,  kolcrak qafasi  temirchini- 

kiga o‘xshagan,  chorpaxildan kelgan,  past boyii 

kishini ko'rgan zahotim va ularning sun’iy qiyo- 

fada turib, xuddi jinnixona ahli singari o‘z yurak- 

larini  changallab,  qollarini  siltashlarini  ko‘rar- 

kanman,  yuqoridagi  aytgan  taassurotlarim  bir 

zumda barbod boladi. Holbuki, men bu shahzo- 

da bilan go‘zal malika o'rtasida borayotgan mu­

habbat  sahnasi  ekanligiga  ishonishim  kerak. 

Yo‘q, men ishonmayman. Bu behuda, ahmoqona 

narsa.  Bu  tabiiy  emas.  Hamma  gap  shundaki, 

bu  tabiiy emas.  Nahotki,  shu  tarzda  muhabbat

Tetralani

---

304

Jek  London

izhor qiluvchi odamlar ham bolsa? Agar men siz- 

ga  shu  tarzda muhabbat izhor  qilsam,  yuzimga 

tarsaki qo'yib yuborgan bolardingiz.

-   Siz  tushunmaysiz,  -   derdi  Ruf  achchig'i 

chiqib,  -   har  bir  san’atning  o‘z  chegarasi  bola- 

di.  (U yaqinda dorilfununda eshitgan san’atning 

shartli belgilari haqidagi leksiyani esladi.) Mana, 

tasviriy  san’atni  oling,  u  ikki  olchovdan  iborat. 

Biroq  siz  rasmga  tikilasiz-u,  undagi  manzarani 

uch olchovda tasawur qilasiz,  holbuki,  mazkur 

uchinchi olchovni rassom o‘z iste’dod kuchi bilan 

yaratgandir.  Adabiyot  sohasida  muallif hamma 

narsaga qodir va hamma narsadan xabardordir. 

Axir u qahramon ayolning pinhona oyiarini tas- 

virlaganda,  siz uni  haqli  deb  topasiz-ku,  shun- 

daymi? Holbuki, o‘sha qahramon ayol o'ylagani- 

da, hech kim uning xayolidan o^tgan gapga quloq 

solmagan. Teatrda ham, haykaltaroshlikda ham, 

operada  ham,  umuman,  hamma  sohada  ham 

alivol  shu.  Ba’zi  bir  ziddiyatlarga  ko‘nikishga 

to‘g‘ri keladi.

—

 Ha,  tushunaman,  - deb javob  qildi  Martin,

—

  hap  qanday  san’at  ham  shartli.  (Martin  o‘z 

fikrini  bunchalik  to‘g‘ri  ifoda  etganini  ko‘rgan 

Ruf taajjubga  tushib  qoldi:  go у  о  bu  odam  ku- 

tubxonaga  borib,  nima  qoliga  tushsa,  farqiga 

bormay  о qiyvergan  va  o'zicha  mustaqil  savod 

chiqargan emas, balki dorilfununda tahsil olgan 

odamga o‘xshardi.)  Lekin mazkur shartlilik ham 

real bolishi kerak.  Karton qog‘ozga chizilgan va 

sahnanmg  chetlariga  tikkaytirib  qoVilgan  da- 

raxtlami biz o'rmon deb hisoblaymiz.  Bu  shart- 

hhk,  ammo  yetarli  darajada  realdir.  Lekin  biz

---

Martin Iden

305

dengiz tasvirini o'rmon deb tan olmaymiz- 

bunday qila  olmaymiz.  Shunday qilsak,  o‘z his- 

larimizni zo‘r lagan bolardik.  Shunga ko‘ra ham, 

biz hozir shohidi bolgan ikkita telbaning jamiki 

bachkana qiliqlarini muhabbat tuyg4isi va kayfi- 

yatining ifodasi deb hisoblay olmaymiz.

- Nahotki, siz musiqa sohasida ham o‘zingizni 

mashhur  tanqidchilardan  ustun  qoymoqchi 

bolsangiz, -  dedi achchiglanib Ruf.

-  Yo‘q,  aslo.  Men  shaxsiy  mulohazamni  ba- 

yon  etishga  o‘zimni  haqli  deb  bilaman.  Bular- 

ning  hammasini  sizga  aytishimdan  maqsad, 

Tetralanixonimning filniki kabi «nozik» harakat- 

lari nima sababdan orkestrdan olgan taassuro- 

timni  poymol  qilganini  izohlab  bermoqchiman. 

Balki  musiqa  tanqidchilari  mutlaqo  haqdirlar. 

Lekin  mening  o‘z  mulohazam  bor  va  butun 

dunyodagi  tanqidchilarning  hammasi  bir  taraf 

bolganda  ham,  uni  tanqidchilarning  hukmi- 

ga  boysundirmayman.  Qoymayman.  Ko'nglim- 

ga  yoqmagan  narsani  yoqmadi  deyaveraman, 

nega axir,  yoqmagan  narsani  menga yoqdi  deb 

aytishim  kerak  ekan!  Faqat  uning  aksariyat 

odamlarga  yoqqani  yoki  yoqqanday  ko'ringani 

uchunmi? Men o‘z didimni modaga tobe qilishni 

istamayman.

-   Lekin  tayyorgarliksiz  musiqani  anglab 

bolmaydi, -  deb  e’tiroz bildirdi Ruf,  -  opera esa 

maxsus tayyorgarlik talab qiladi. Balki...

-   ...Men  operani  eshitish  uchun  unchalik 

tayyor emasdirman? -  deb Martin Rufning gapi- 

ni tugalladi...

Ruf tasdiq ma’nosida bosh irg'adi.

ku. Biz

---

-  

Ehtimol, -  deb rozi boldi Martin, -  shunday 

bolganidan hatto xursandman ham. Agarda meni 

bolaligimdan  opera  eshitishga  oVgatishgani- 

da,  ehtimolki,  bugun  haligi  oshiq-ma’shuqlar- 

dan  ta’sirlanib,  iyib  ketib  ko‘z yoshi  toldb  o‘tir- 

gan  bolarmidim,  artist  xonimning  qiliqlaridan 

qo‘shiq va musiqa yana ham jozibali bolib tuyul- 

gan bolarmidi. Lekin siz haqsiz. Bulaming ham­

masi tarbiyaga bogliq, meni esa,  endi tarbiyalab 

bolmaydi, vaqt o“tdi.  Menga yo real narsa kerak 

yoki  hech  nimaning  keragi  yo‘q.  Haqiqat  asari 

bolmagan  xayoliy  narsa  menga  ta’sir  etmaydi, 

shuning  uchun  pak-pakana  Barilo  titrab-qaq- 

shab daroz xonim Tetralanini bagUga bosganini 

va unga sevgi izhor etganini ko‘rganimda opera, 

nazanmda, boshdan-oyoq soxta bolib tuyuladi.

Lekin zohiriy belgilarga qarab  baho  berishga, 

hammaga  manzur  bolgan  narsalarga  sajda  qi- 

lishga о rganib qolgan Ruf,  Martinning fikrlariga 

shu nuqtai nazardan baho bera boshladi. Axir u 

kim bolibdiki, yolglz o'zini haqli hisoblab, jamiki 

madaniyat  ahllanni  omilikda  ayblasin?  Martin­

ning  aytgan  gaplari  Rufga  zarracha  ham  ta’sir 

etmadi.  Ruf umum  e tirof etgan  hamma  narsa- 

ga  juda  odatlanib  qolgan-u,  isyonkor  fikrlarga 

mayli yo q  edi,  buning ustiga,  bolalik chogldan 

musiqa bilan shug'ullanar, o‘z tabaqasi kishilari 

singan bolalik chogldan operani sevardi. Kecha- 

gina  regtaym»  va ko'cha  qo'shiqlaridan  boshqa 

hech nima eshitmagan bu Martin Idenning jahon 

musiqa xazmalari haqida fikr yuritishga qanday