Yangiasr avlopi

Martin  Iden

103

batan  qandaydir  oddiy  xalqqa  xos  ishqibozlik 

paydo  bolgan,  bu  bastakorning  «Tangeyver»ga 

yozgan  uvertyurasi  esa,  ayniqsa,  Rufning  izo- 

hotidan  so‘ng,  unga judayam  yoqib  qolgan  edi. 

Bu uvertyura go У о uning hayotini aks ettiruvchi 

lavhadek  edi.  Uning  o'tmish  hayoti  muhabbat 

malDudasi  Veneraning  maskani  -   g‘or  haqidagi 

kuyda  ifodalangan  edi,  Rufni  esa  u  ziyoratchi- 

lar to'dasiga qo'shib qo^ygan edi; shuning uchun 

ham, Vagner taronalari uni yaxshilik va yovuzlik 

muttasil kurash olib boradigan ruh olamiga olib 

ketayotganday tuyulardi.

Ba’zan  Martin  unga  savol  tashlab  qolardi, 

shunda  birdan  qiz  o‘zi  ham  musiqani  noto‘g‘ri 

tushunadiganday  his  qila  boshlardi.  Ammo  u 

ashula  aytgan  vaqtda  Martin  hech  nima  so'ra- 

masdi.  U sukut saqlagan holda qizning beg4ibor 

baland ovoziga zo‘r ehtirom bilan quloq solarkan, 

nazarida, qizning qalb taronalarini eshitayotgan- 

day bolardi. Yana bunga qarama-qarshi olaroq, 

fabrika qizlarining chiyildoq qo‘shiqlarini va port 

qovoqxonalaridagi  mast  shallaqi  xotinlaming 

xirqiroq  ovoz  bilan  aytgan  qo'shiqlarini  eslar- 

di.  Ruf  Martinga  royal  chalib,  ashula  aytishni 

yoqtirardi.  Aslini  olganda,  bunday  muloyim  va 

yumshoq  inson  qalbini  umrida  birinchi  mar- 

ta  uchratishi  edi;  Martinning  qalbini  muayyan 

shaklga solishning o‘zi kishiga lazzat bag'ishlardi, 

Ruf,  Martinning qalbini shaklga solyapman,  deb 

о*у1аг  va  bu  ishni  eng  ezgu  niyat  bilan  qilardi. 

Bundan tashqari, Martin bilan bolish unga xush 

yoqardi. Endi qiz undan cho‘chimasdi. Dastlabki 

paytlarda  Ruf chindan  ham  undan  cho'chigan-

---

104

Jek  London

day bolgan edi.  U  Martindan emas,  balki qalbi- 

da  favqulodda  uyg'ongan  allaqanday  hislardan 

qo‘rqqan edi,  endi bu qo'rquv g'oyib  bolgan.  Qiz 

o‘zi  bilmagan  holda  ba’zan  unga  so‘zini  o'tkaz- 

moqchi  bolardi.  Ikkinchi  tomondan  esa  Martin 

ham unga hayotbaxsh  ta’sir  o'tkazardi.  Qizning 

ko‘p  vaqti  universitet  mashg4ilotlari  bilan  band 

bolardi,  shuning  uchun  ham,  ba’zida  kitoblar- 

dan  yuz  o‘girib,  dengizning  sarin  yellaridan 

toyib-toyib nafas olish unga foydali edi; bu sarin 

yellar  Martinning butun vujudiga  singib  ketgan 

edi.  Quwat!  Ha,  Rufga  quwat  kerak  edi,  Mar­

tin ham o'zining bitmas-tuganmas  g‘ayratini qiz 

bilan  bajonidil baham ko'rardi.  Martin bilan bir 

xonada  bolish,  uni  ostonada  kutib  olish  -   Ruf 

uchun  kokrakni  toldirib  nafas  olish  kerak  edi. 

Shuning uchun,  Martin ketganda,  qiz ikki hissa 

ortiq g'ayrat bilan shug4illana boshlardi.

Ruf Brauning ijodini juda yaxshi bilardi, lekin 

inson  qalbi  bilan  oynashmoq juda  xavfli  ekani 

hech  qachon  xayoliga  kelmasdi.  U  Martinga 

ko'proq qiziqqan sari, uning hayotini o'zgartirish 

ishtiyoqi ham shuncha ortib bordi.

Kunlarning  birida  ular  ham  grammatika, 

ham arifmetika,  ham poeziya bilan  shug4illanib 

bolgach, Ruf:

-  

Mana, mister Betlemi oling, -  dedi, -  awaliga 

hech baxti yurishmagan ekan. Otasi bankda kas- 

sir bolib ishlagan, lekin bir necha yil kasal bolib, 

Arizonada  sil  kasalidan  olgan,  shundan  keyin 

mister Betler -  u paytda hali faqat Charlz Betler

-   tanho  o‘zi  qolgan.  Otasi  avstriyalik  bolgani 

uchun,  Kaliforniyada  qarindosh-uruglari  ham

---

Martin  Iden

105

yo‘q  ekan.  U  bosmaxonaga  ishga  kiribdi 

to‘g‘rida  menga bir  necha  marta  gapirib  bergan 

edi -  dastlabki paytlarda haftasiga uch dollardan 

maosh  olibdi.  Hozir uning yillik  daromadi  o'ttiz 

ming dollarga yetgan.  Qanday qilib  erishdi bun- 

ga? U nomusli, zahmatkash va rejali odam. U de- 

yarli  hamma  yoshlarning jonu  dili  hisoblangan 

maishatparastlikdan  voz  kechgan.  U  nechoglik 

og‘ir  muhtojlikka  tushmasin,  har  haftada  pu- 

lining  bir  qismini  ajratib, jamg‘arishni  odat  qil- 

gan.  Bir oz vaqtdan keyin uch dollardan ko‘proq 

maosh ola boshlagan, xullas, maoshi oshgan sari 

jamg‘arayotgan  puli  ham  ortib  borgan.  U  kun- 

duzi ishlagan,  ishdan keyin esa kechki maktab- 

ga  qatnagan.  U  doim  kelajak  haqida  о“ylagan. 

Keyin  kechki  kurslarga  qatnay  boshlabdi.  O'n 

yetti  yoshida  u  harf teruvchi  bolib,  durustgina 

maosh  ola boshlabdi-yu,  lekin  mansabparastlik 

tuyg4isi  unga  orom  bermabdi.  Shuning  uchun 

umrining oxirigacha bekamu ko'st yashashnigi- 

na emas, yana yuqori martabaga minishni istab- 

di;  u  ana  shu  istiqbol yolida  butun  bor-yo‘g‘ini 

qurbon  berishga  ham  tayyor  ekan.  U  advokat 

bolishga  ahd  qilib,  oqibat  otamning  mahkama- 

siga xat tashuvchi bolib ishga kiribdi, e’tibor be- 

ring-a!  Maoshi haftasiga to‘rt dollar.  Lekin u  te- 

jamli odam bolganidan, hatto shu to‘rt dollardan 

ham bir qismini ajratib, saqlab qo“yarkan.

Ruf nafasini rostlab olish va hikoyasining Mar- 

tinga  qanday  ta’sir  etayotganini  ko'rish  uchun 

bir zumga to^tadi. Martinning chehrasida mister 

Betlerning qismatiga bolgan zo‘r qiziqish alomati 

aks etardi, lekin bir oz qovoqlari solingan edi.

---

106

Jek  London

-  Chindanam,  xiyla  azob  chekibdi,  -   dedi  u.

-  Haftasiga to'rt  dollar!  Bu  pul bilan  gasht sura 

olmaysan.  Mana,  men  ijara  haqi  bilan  ovqat- 

ga  haftasiga  besh  dollar  to layman,  xudo  haqi, 

tuzukroq  kun  kechirganimni  bilmayman.  Af- 

tidan, u it azobida yashagan bolsa kerak. Yegan 

ovqati ham balki...

-  U ovqatini kerosinkada o‘zi pishirgan, -  deb 

Martinning gapini boldi qiz.

-  Nazarimda, baliq ovlovchi kemalaming mat- 

roslari singari kun ko'rgan bolsa kerak, bundan 

battar ovqatlanish bolmaydi.

-   Lekin  siz  hozir  u  nimalarga  muyassar 

bolganini  oyiang!  -   deb  qichqirib  yubordi  ruh- 

lanib  Ruf.  -  Axir  hozir yoshligida  ko‘rgan  muh- 

tojliklari  evaziga  hayotdan  ko'ngliga  siqqancha 

lazzatlanishi mumkin!

Martin unga sinovchan nazar tashladi.

-  Bilasizmi, -  deb e’tiroz bildirdi u, -  o‘sha mis­

ter  Betleringizning  endi  hayotdan  lazzatlanishi- 

ga ko‘zim yetmaydi. Shuncha yil muttasil yomon 

ovqatlangan  odamning  oshqozoni  rasvoyi  rad- 

dibalo bolgan bolsa ajab emas.

Qiz uning tikilib qarashiga bardosh berolmay, 

yuzini chetga burdi.

-  Garov о^паутап, u katar8 kasaligayoliqqan.

-  Ha, -  deb e’tirof etdi Ruf, -  lekin...

-  Va  ehtimolki,  -   deb  davom  etdi  Martin,  -  

u  hozir  qarib  qolgan  ukkiga  o‘xshash  badjahl, 

sho'rtumshuq  bolsa  kerak,  o'ttiz  ming  dollari 

bilan  ko'ngliga  chiroq  yoqsa  ham  yorishma- 

sa  kerak.  Keyin  u  tevarak-atrofida  oyin-kulgi